Ігар Бабкоў. Адам Клакоцкі і ягоныя цені. Менск, 2001
Невялікая, прыкладна на сотню старонак, кніжка Ігара Бабкова “Адам Клакоцкі і ягоныя цені” (паводле аўтарскага азначэння – раман) выйшла восем гадоў таму і тады не прыцягнула да сябе асаблівай увагі ні чытачоў, ні крытыкаў. Загаварылі пра яе цяпер – у звязку з тым, што яе польскі пераклад раптам патрапіў у шорт-ліст літаратурнай прэміі “Ангелус”, якая штогод ўручаецца ў Кракаве. За гэтую прэмію спаборнічаюць празаічныя творы ўсходнееўрапейскіх аўтараў, перакладзеныя на польскую мову. Што ж такога адшукалі палякі ў творчасці нашага суайчынніка, чаго, магчыма, не заўважылі мы самі?
Перад заходняй крытыкай “Адам Клакоцкі” пазіцыянуецца як “першая беларуская постмадэрнісцкая аповесць”. Сапраўды, яго публікацыя прыйшлася на час, калі разуменне пастмадэрнізму ў “белліце” канчаткова акрэслілася: неўзабаве з’явіліся “Імя грушы” Сяргея Балахонава, “Практычны дапаможнік па руйнаванні гарадоў” Альгерда Бахарэвіча ды іншыя адносна буйныя творы з дэцэнтралізаванай структурай, міжтэкставымі спасылкамі, гуллівым стаўленнем да ўласнай літаратурнасці ды іншымі прыкметамі постмадэрнізму. На такім досыць насычаным лакальным тле (не кажучы ўжо пра сусветную літаратуру) “Адам Клакоцкі” ў прынцыпе не выглядае чымсьці абсалютна арыгінальным. І да таго ж творчы метад Ігара Бабкова – гэта хутчэй “магічны рэалізм”, чым уласна постмадэрнізм.
Праз гістарычныя акалічнасці беларуская літаратура ніколі не магла пахваліцца чысцінёй стылю – так і ў гэтым творы больш ці менш арганічна спалучаюцца ўплывы розных часоў. Ёсць тут нямала мадэрновых матываў позняга рамантызму і пачатку дваццатага стагоддзя. Пэўныя містычныя інтанацыі перанятыя ў Эдгара По (“Памерці не страшна. Страшна быць пахаваным жыўцом”), абсурдызм – у Кафкі, наратыўныя эксперыменты – у Борхеса.
З нашых славутых землякоў можна прыгадаць містыфікатара гісторыі Вацлава Ластоўскага і меланхоліка-летуценніка Максіма Гарэцкага. Да таго ж Ігар Бабкоў мае пэўны сантымент да кітайскай культуры. Здаецца, ён не першы, хто грунтуе асноўную ідэю свайго твору на легендзе пра Чжуан-цзы, які бачыў сон пра матылька.
Гіпертэкставае вымярэнне аповесці ствараюць шматлікія цытаты: “мёртвая Эўрыдыка на парашуце” (“Уладар мух”), “Янка Карамазаў”, герой “Тодара Міхайлавіча”, Джэк Нікалсан з экранізацыі “Палёту над гняздом зязюлі”… Часам любоў да літаратурных “харостваў” выліваецца ў няўклюдныя вобразы кшталту “маё сэрца мокрае, як папяровыя кветкі” або “вочы, набрынялыя празрыстасцю” (“набрынялыя вочы” – мабыць, нешта з першастудзеньскіх ранішніх жахаў касметолага?).
Ігару Бабкову – вядомаму філосафу – нельга адмовіць у літаратурных амбіцыях, як і ў добрай беларускай мове, у начытанасці ды агульнай культурнасці. Але што, калі элементарна не пагадзіцца з аўтарскім самасцвярджэннем сябе як постмадэрніста? Тады, на жаль, давядзецца прызнаць, што перад намі – літаратурны паўфабрыкат.
Фрагментарнасць, урывістасць, няскончанасць апавядання выдае не столькі абазнанасць аўтара ў сучасных літаратурных плынях, колькі яго ляноту. Пры ўсіх сваіх мастацкіх вартасцях, асобныя кавалкі пярэста-ласкутнай тканіны твору сведчаць пра адно: аўтару відавочна не хапае энергіі на буйныя формы.
У выніку мы маем “раман”, які складаецца з: 1) навелы-наследавання Борхесу; 2) нарыса на тэму “Мой любімы горад”; 3) “фрашкі” пра тэкілу; 4) навелы жахаў у форме дзённіку; 5) неблагога пачатку для рамана, аднак толькі пачатку… і так яшчэ каля дзесятка рознастылёвых, разнапланавых элементаў, умоўна звязаных адно тэмай сну ды імем Адама Клакоцкага. Хтосьці, магчыма, з задавальненнем “патоне ў гэтых тэкстах” і здолее дамысліць з кожнага фрагмента цэласны аповед, аднак – па шчырасці – больш падобна, нібы твор “зляпілі з таго, што было”, не надта намагаючыся давесці справу да канца ды хоць неяк замаскіраваць швы.
Таямніца Клакоцкага – загадка, што не мае разгадкі. Гульня ў інтэрпрэтацыю – вось да чаго запрашае аўтар чытача. У параўнанні, напрыклад, з Міларадам Павічам, Ігар Бабкоў патрабуе ад чытача значна менш інтэлектуальных высілкаў (і да таго ж старанна, хоць і малапаспяхова, тлумачыць сэнс свайго твора ў апошнім фрагменце), але ж і ў адзін шэраг з Каэллё паставіць яго нельга, праз аж занадта добрую мову ды артыстычную неахайнасць архітэктонікі.
Скончым тым, з чаго пачалі: дык у чым сакрэт поспеху аповесці сярод іншых усходнееўрапейскіх твораў? Дарэчы, польскія рэцэнзіі на пераклад дыяметральна разыходзяцца ў адзнаках: польскі “Ньюсвік” называе раман “геніяльным”, аднак крытык Пшэмыслаў Станіслаўскі абвінавачвае Бабкова ў “нязносным сентыменталізме”, “эскапізме” ды “інтэлектуальнай пустаце”.
Як і любы міжнародны літаратурны конкурс, “Ангелус” – гэта ў значнай ступені конкурс перакладчыкаў. Таму за сваю перамогу Бабкоў можа падзякаваць таленту перакладчыцы Малгажаты Бухалік. І, зразумела, свайму: таленавіты перасмешнік – у любым выпадку лепш, чым бясталентны, хоць і арыгінальны, творца.