Калі я чытала новы раман Віктара Марціновіча “Сфагнум” (руская версія твора даступная на сайце 34mag.net, пераклад на беларускую мову Віталя Рыжкова ў папяровай версіі будзе прэзентавацца 12 чэрвеня ў інстытуце Гётэ), першая думка, якая прыйшла мне ў галаву, была пра тое, што раман гэты вельмі лёгка ўпісваецца ў кантэкст сучаснай беларускай літаратуры. Куды ні зірні — паўсюль напрошваюцца паралелі: то са Станкевічам, то з Ахроменкам і Клімковічам, то нават з Шаровай. Раман можна назваць тыповай сучаснай беларускай кнігай: дзеянне ў ім адбываецца на балоце, яго сумная і самаадданая гераіня-каханка працуе ў сферы культуры, яго героі — вечныя лузеры, і ў ім, канечне ж, згадваецца Караткевіч.
Цяпер пра тое, чаму раман чытаецца лёгка. Калі ўявіць сабе кампазіцыю “Сфагнума” ў выглядзе шкілета, то гэта будзе адзін з самых добра складзеных і гарманічных шкілетаў, з якімі я сутыкалася апошнім часам у беларускай літаратуры. Агульны ход падзеяў у творы вывераны добра, напружанне дазуецца акуратна, зацягнутых эпізодаў, якія прымусілі б асабліва нецярплівага чытача пераскокваць праз абзацы, няма. Ёсць, праўда, эпізоды збыткоўныя, напрыклад, гісторыя пра француза-этнографа, роля якога ў рамане незразумелая. Магчыма, ён з’яўляецца ў самым пачатку твора для таго, каб адразу ж раскрыць перад чытачамі характары трох галоўных герояў, але акурат гэта і не патрэбна: ужо ў найбліжэйшых раздзелах гэтыя характары раскрываюцца і без удзелу замежных гасцей.
Адзін з герояў “Сфагнума” гаворыць: “…Я хацеў такім пісьменнікам зрабіцца, які пра жыццё ўсё піша. Вось як ёсць. А што мы чытаем? Разгорнеш кнігу, а там: “Ах, вы не паверыце, Наталі, я вас так кахаю, што ў маіх вушах спяваюць цымбалы!” — не пра жыццё, разумееш? Не бывае так у жыцці. Бо ў жыцці — трах, гаўно і трындос”. І вось гэтае сапраўднае жыццё паглядае са старонак рамана “Сфагнум” вельмі дзіўнымі вачыма. Яго героі — мясцовы міліцыянт, правінцыйны краязнаўца, хлопцы з раёна, студэнткі — і сапраўды маглі б прэтэндаваць на пэўную рэалістычнасць, калі б не дзве акалічнасці. Па-першае, яны абсалютна шаблонныя, будзь яны хоць студэнткі (непрыгожая, але выдатніца, прыгожая, але клубная дурніца), хоць гопнікі, сентыментальныя крымінальнікі, апяяныя ў рускім шансоне. Гэта як у барочнай інтэрмедыі: перад намі не характары, а тыпы — бібліятэкарка, настаўнік, мудрая вясковая бабка. Такія тыпы не будуць глядзецца лубачна хіба што ў сатыры высокага палёту, калі іх тыповасць тонка даведзеная да абсурду, тут жа мы маем справу з тыпамі, якія выдаюцца за жывыя характары. Па-другое (і гэта вынікае з першага), героі прапісаныя з выразным пачуццём пагарды. Такая грэблівасць добра заўважная, напрыклад, у эпізодзе з міліцыянерам, які атрымаў пагоны падпалкоўніка і святкуе іх недаваранай “мармышэллю”: ужо сама гэтая “мармышэль” нібыта сігналізуе нам — фу, які гадкі дзядзя. Будуючы большасць жартаў на неадукаванасці герояў ці на кантрасце іх неадукаванасці і адукаванасці апавядальніка (“Я дзяўбу! — усміхаючыся на ўвесь рот, вымавіў Хамяк. У ягоных вуснах гэтая фраза значыла: “Мне цяжка адказаць на пастаўленае пытанне праз яго метадалагічную неадэкватнасць і спрэчную эмпірычную абгрунтаванасць; больш за тое, з прычыны вельмі сумнеўнага сімвалічнага капіталу таго, хто пытае, я не збіраюся ламаць над дадзеным пытаннем галаву і прапаную іншым выказваць гіпотэзы паводле прапанаванай тэмы”), аўтар нібыта ад іх адмяжоўваецца і спрабуе паказаць нам, што акурат ён зусім не такі — ён можа прымусіць бутэльку ў лядоўні паэтычна пакрыцца палярнай імжой і ведае пра Міцкевіча, Вівальдзі і Янку Брыля. У выніку аповед вяртаецца да адвечнай тэмы “мы” і “яны” з пераможным высмейваннем “іх”, якія ядуць мармышэль, жывуць па паняццях і пра псіхааналіз ведаюць толькі тое, што гэта нейкім бокам пра сэкс.
Пра раман Альгерда Бахарэвіча “Шабаны” я неяк напісала, што ў ім аўтару хочацца сказаць так шмат, што нават такая буйная форма, як раман, трашчыць і ледзь не развальваецца на кавалкі. Мне здаецца, галоўная праблема рамана “Сфагнум” — тая самая. Віктар Марціновіч стварыў вельмі эклектычны твор, напхаўшы туды такую колькасць шматзначных вобразаў, сімвалаў і канцэптаў, якія могуць быць па-рознаму інтэрпрэтаваныя і несці безліч патэнцыйных сэнсаў (ну, хаця б тое ж балота), што ў выніку твор атрымліваецца пра ўсё і пра нішто. Ужо сама назва — “Сфагнум” — яскравы таму прыклад. Лідзія Міхеева піша: “Даследуючы старажытнагрэцкія вытокі гэтага лацінскага слова , знаходзім у якасці роднасных паняццяў і “ахвярапрынашэнне”, “разлажэнне” і “тлен” і да т.п. — словы, што адсылаюць да тэмы гвалтоўнай смерці, сакралізацыі мёртвага, інертнага, хтанічнага. Сфагнум — гэта мох часу, які акуклівае змярцвеласці, муміфікуе тое, што магло б быць жывым”. Цяпер возьмем цытату з рамана: “Партызаны, хлопцы! — Сцяпан ускінуў палец уверх. — Партызаны сфагнум сухі выкарыстоўвалі ў якасці бінтоў і ваты. А людзі мясцовыя, калі хаты будуюць, сфагнум між бярвення кладуць, каб цёпла было. А яшчэ ён гарыць добра. Сфагнум — лекі, сфагнум — паветра, сфагнум — агонь, сфагнум — зямля пад нагамі”, — і мы бачым, што ў ёй, апроч прапанаваных рэцэнзенткай сэнсаў, можна расчытаць шмат чаго яшчэ: і тэзіс пра тое, што балота — наша ўсё, і нават, пры вялікім жаданні, заклік вярнуцца да натуральнага ладу жыцця ва ўлонні прыроды — у каго на што хопіць уяўлення. У выніку ў мяне пасля прачытання засталося вялікае пытанне: пра што ўсё гэта было? І, што яшчэ важней, навошта?
