9-га верасня ў Люблінскім цэнтры культуры прайшла прэм’ера спектакля «Выгнаннікі» (Wygnańcy). Літаратурнай асновай стваральнікам — беларусам, якія даўно жывуць у Польшчы або апынулiся тут зусім нядаўна ў сувязі з падзеямі, якія пачаліся ў Беларусі пасля прэзідэнцкіх выбараў мінулага года, — паслужыла п’еса Славаміра Мрожака «Эмігранты». Аб спектаклі распавядае на culture. pl Анастасія Гуліна.
Сцэна са спектакля «Выгнаннікі», Люблін, 2021. Фота: Анастасія Гуліна
Адштурхоўваючыся ад класічнага тэксту, аўтары пастаноўкі, сярод якіх — два былыя «купалаўцы», вымушаныя пакінуць тэатр з-за сваёй грамадзянскай пазіцыі, а ў далейшым — пакінуць Беларусь, хацелі распавесці свае ўласныя гісторыі і паспрабаваць зразумець, як існуе чалавек у падвешаным, пераходным стане — паміж межамі і грамадзянскімі статутамі, паміж уласным мінулым і будучыняй.
Пра герояў спектакля распавядае Ірына Лапо, аўтар ідэі і перакладчык:
Наш выгнаннік — гэта чалавек, для якога час спыніўся, а прастора згарнулася. Ён апынуўся паміж роднай краінай, дзе яго чакае турма, і чужой краінай, дзе яго ніхто не чакае. Прастора і час застылі, выгнаннік атрымаў вялікі дар: магчымасць спыніцца і паглядзець вакол свежым поглядам. Што ён раскажа пра сябе, сваю краіну і тое месца, дзе апынуўся
Зварот да вядомай п’есы вылучае люблінскі спектакль сярод іншых, прысвечаных беларускім падзеям. Дастаткова ўзгадаць пастаноўку «Суседзі» маскоўскага Театра. док, створаную ў тэхніцы headphone verbatim (вербацім у слухаўках), якая максімальна збліжае інтэрв’юера з аўдыторыяй (акцёр чуе інтэрв’юера і адначасова пераказвае яго тэкст гледачу), спектакль Рускага драматычнага тэатра Літвы «Kvėpuojame drauge / Дыхаем разам», заснаваны на расповедах беларускіх акцёраў і рэжысёраў, жанр якога стваральнікі вызначаюць як «сведкавыя паказанні», або шматлікія чыткі п’есы рускамоўнага беларускага драматурга Андрэя Курэйчыка «Пакрыўджаныя: Беларусь(сія)», якія сталі для тэатраў у іншых краінах свету своеасаблівым чэленджам, спосабам выказаць сваю салідарнасць з беларускімі калегамі: больш за сто чытак п’есы на 71 пляцоўцы больш чым у дваццаці краінах.
Сцэна са спектакля «Выгнаннікі», Люблін, 2021. Фота: Анастасія Гуліна
Тым не менш, «Выгнаннікі» далёкія ад класічнай пастаноўкі вядомага твора. У беларускіх «выгнаннікаў», у адрозненне ад польскіх «эмігрантаў», няма ўнутранага сацыяльнага канфлікту: рэплікі герояў-антаганістаў Мрожака тут перамяшаныя, падзеленыя паміж чатырма акцёрамі, часам зусім незразумела, хто іх прамаўляе і каму яны адрасаваныя.
Рэжысёр спектакля і былы рэжысёр Купалаўскага тэатра, Дзмітрый Цішко, збіраўся паставіць дакументальны спектакль на аснове гісторый, расказаных беларусамі ў сацыяльных сетках — у асноўным, у фэйсбуку і инстаграме. Але ў працэсе абмеркавання пастаноўкі «з’явіўся» Славамір Мрожак. «Абаперціся» на вядомы тэкст гэтага драматурга прапанавала Ірына Лапо. «Але мы наўмысна пайшлі ад канфлікту паміж героямі, які ёсць у Мрожака, — сказаў рэжысёр, які сыграў адну з роляў у спектаклі, — таму што для нас важней тыя праблемы, якія аб’ядноўваюць нас усіх. А ўжо нашы ўнутраныя рознагалоссі ... Яны засталіся ў Беларусі. Для нас тут, у Польшчы, гэта не так важна цяпер. Мы імкнуліся знайсці тое, што нас аб’ядноўвае ».
Такое рэжысёрскае рашэнне прыводзіць да нечаканых змяшчэнняў акцэнтаў. Гэта і экскурс у гісторыю (у спектакль увайшло эсэ беларускага пісьменніка Уладзіміра Арлова «Незалежнасьць — гэта...», напісанага ў 90-я гады), і спрэчка дваіх (траіх, чацвярых?) эмігрантаў у роспачы і агульны крык пра тое, што баліць.
Наш спектакль — гэта крык
Сцэна са спектакля «Выгнаннікі», Люблін, 2021. Фота: Анастасія Гуліна
Яўгенія Адаменка, былая акторка Купалаўскага тэатра, якая жыве ў Польшчы, прызнаецца:
Для мяне «Выгнаннікі» — гэта спосаб сказаць пра самае набалелае, выкарыстоўваючы і п’есу Мрожака, і асабістыя гісторыі іншых людзей, у тым ліку нашых акцёраў. На нас абвальваецца велізарная маса навін, увесь гэты негатыў, дзе усякага намяшана, і ў нейкі момант ты кажаш сабе, што не можаш нічога больш чуць. Спачатку плачаш, перажываеш, а потым проста не можаш больш гэтага выносіць. Наш спектакль — гэта такі крык
Але калі адысці ад беларускіх рэалій, агульны боль лёгка дэфармуецца ў індывідуальнае вар’яцтва. Спрэчка двух герояў Мрожака ў нейкія моманты спектакля ўсё больш нагадвае дыссацыятыўнае расстройства асобы, калі ў адной галаве множацца і пераклікаюцца галасы, і ўцячы ад іх спрэчкі немагчыма.
П’еса, якая раскрывае эканамічныя і ідэйныя прычыны польскай эміграцыі ў 70-я гады ХХ стагоддзя, раптам паказваецца іншым бокам. Тут Польшча становіцца «прымаючым» бокам, дзе няма мух і Інтэрнэту, дзе людзі не заўважаюць мігрантаў, якія жывуць у падвалах, як бактэрыі, дзе паліцэйскі, у адрозненне ад свайго «калегі» ў Беларусі, толькі жартуе, што ў любы момант можа цябе арыштаваць ні за што, і дзе пастаянна спазняюцца цягнікі, што выклікае ў беларускіх выгнанцаў (ды і не толькі ў іх) шчырае здзіўленне.
Мрожак паглынае ўсе нашыя гісторыі
Зміцер Вайноўскі, мінскі фатограф, актывіст і аўтар шматлікіх арт-праектаў, дэбютаваў у гэтым спектаклі як акцёр.
Я, па сутнасці, не бачу розніцы паміж мастацтвам і тым станам, у якім я зараз знаходжуся. Таму што мой цяперашні статус завецца: «нявызначаны». Я фактычна знаходжуся ў нейтральных водах, я — ні там, ні тут. Тое, што мы граем, адказвае маім паўсядзённым адчуванням, таму мне як непрафесійнаму акцёру зусім не складана ў гэтым удзельнічаць. І для мяне няма нейкай размежавальнай лініі паміж тэатрам і рэальнасцю, няма грыму і масак. Сцэна цяпер — частка нашага жыцця. Мрожак паглынае ўсе нашыя гісторыі.
Сцэна са спектакля «Выгнаннікі», Люблін, 2021. Фота: Анастасія Гуліна
Знарок хаатычныя дзеянні акцёраў на сцэне, бег на месцы, бойкі ў замкнёнай прасторы, галасы, якія разносяцца аднекуль з-за кулісаў, а не са сцэны, і трывожнае пульсуючае святло, то занадта чырвонае, то сіняе або жоўтае, нямала спрыяюць адчуванню вар’яцтва, з якога няма выйсця. Усяму гэтаму супрацьстаіць музыка, жывая і натхняльная, часамі — трывожная, алеякая тым не менш нараджае надзею на вызваленне.
Пра надзею гаворыць і кампазітар Дзмітрый Гарэлаў:
Так, для мяне гэта спектакль-надзея. Тут гаворыцца аб вяртанні, але не да ранейшага жыцця, а да сваіх людзей, родных. Я не быў вымушаны з’язджаць, я, у адрозненне ад астатніх удзельнікаў праекта, з’ехаў добраахвотна, але фактычна — па тых жа прычынах, якія цяпер сталі яшчэ больш яўныя. Мае калегі вымушаныя зараз пачынаць усё спачатку, пры тым, што гэта не добраахвотны іх выбар. У іх гэта жывая рана. У мяне — хутчэй погляд з боку
Фінальны маналог у «Эмігрантах» Мрожака гучыць як выратавальная хлусня, якая дазволіць працягнуць бессэнсоўнае існаванне, таму рэакцыя на яго — абыякавасць аднаго персанажа ці роспач іншага. «Выгнаннікі» ж завяршаюцца сімвалічным крокам траіх персанажаў, кожны з іх — са сваім чамаданам, робіць рашучы крок наперад. У гэтым ці то хаваецца намёк на гатоўнасць герояў да новага жыцця, ці то адгадваецца іх надзея на хуткае вяртанне дадому (нібы дэвіз іншага вялікага сыходу, які стаў вяртаннем, — «На будучы — у Ерусаліме»). У любым выпадку, абедзве магчымасці вызваляюць герояў з той турмы, рэальнай і метафізічнай, пра якую ішла гаворка на сцэне, і дзеля такіх сцэнарыяў, як сказана ў эсэ Уладзіміра Арлова, «варта жыць».
Пратэсты ў Беларусі, Мінск, 2020. Фота: Зміцер Вайноўскі, з асабістага архіва аўтара
Чытаць па тэме: «the REM sleep». Фотавыстава Змітра Вайноўскага
Стваральнікі спектакля:
Ірына Лапо — аўтар ідэі, перакладчык. Доктар навук, працуе ва Універсітэце Марыі Кюры-Складоўскай (Люблін), займаецца даследаваннямі сучаснага тэатра, сфера навуковых інтарэсаў — гісторыя тэатра і драмы, этналінгвістыка, тэорыя і практыка перакладу. Аўтар кніг «Мрожак а-ля русс» (Mrożek à la russe, 2007) і «Чэхаў у польскім тэатры» (Czechow w teatrze polskim, 2010).
Дзмітрый Цішко — рэжысёр, акцёр. Скончыў Дзяржаўную акадэмію мастацтваў (Беларусь) па спецыяльнасцях акцёр тэатра і кіно і рэжысёр драматычнага тэатра. З 2009 па 2012 гг. працаваў акцёрам у Гродзенскім драматычным тэатры, дзе сыграў 26 роляў. Прызнаны найлепшым маладым акцёрам 2009 года. З 2013 па 2015 гг. з’яўляўся мастацкім кіраўніком студэнцкага тэатра «На балконе» Беларускага дзяржаўнага універсітэта. З 2015 па 2020 гады працаваў рэжысёрам у Нацыянальным тэатры імя Янкі Купалы (Мінск). Паставіў больш за 30 спектакляў у Беларусі, Расіі, Літве, Польшчы. Лаўрэат Нацыянальнай тэатральнай прэміі Рэспублікі Беларусь, міжнародных тэатральных фестываляў, неаднаразовы ўдзельнік міжнародных рэжысёрскіх лабараторый на Маскоўскім тэатральным фестывалі імя Чэхава, «Залатая Маска» і «Артміграцыя».
Яўгенія Адаменка — актрыса. Скончыла Мінскі дзяржаўны лінгвістычны універсітэт (сучасныя замежныя мовы) і Дзяржаўную акадэмію мастацтваў (Беларусь). З’яўляецца актрысай драматычнага тэатра і кіно. Працавала ў Нацыянальным тэатры ім. Янкі Купалы. Стварыла свой уласны YouTube-праект «ЛИЦА» з беларускімі дзеячамі культуры, музыкамі, рэжысёрамі і іншымі дзеячамі культуры. Удзельнічала ў беларускіх і замежных майстар-класах па акцёрскаму майстэрству. Выкладала акцёрскае майстэрства і сцэнічнае маўленне ў дзіцячых тэатральных студыях.
Зміцер Вайноўскі — акцёр. Скончыў Беларускі дзяржаўны універсітэт. Удзельнік грамадскай культурніцкай кампаніі «Будзьма беларусамі!», крэатыўны дырэктар Idea Makers (маркетынгавы кансалтынг), партнёр і дырэктар па маркетынгу Hackspace (кампанія па распрацоўцы праграмнага і апаратнага забеспячэння), займаецца сацыяльнымі эксперыментамі, арт-праектамі, вулічнай фатаграфіяй, а таксама маркетынгам і рэкламай. Намеснік старшыні Беларускага аб’яднання фатографаў.
Дзмітрый Гарэлаў — акцёр, піяніст, музыказнаўца. Выпускнік Інстытута музыказнаўства Каталіцкага люблінскага універсітэта і Наваполацкага дзяржаўнага музычнага каледжа (Беларусь). Актыўна супрацоўнічае з Тэатрам ім. Юліуша Остэрвы (Люблін) і Цэнтрам тэатральных практык «Гардэніцэ».
Спектакль створаны ў рамках рэзідэнцыі, якая фінансуецца праграмай «Прастора мастацтва» (Przestrzenie Sztuki), што праводзіцца Нацыянальным інстытутам музыкі і танца і Тэатральным інстытутам ім. Збігнева Рашэўскага. Пры падтрымцы Люблінскага цэнтра культуры.