На момант запісу гэтага інтэрв’ю цяжка было падумаць, што выдавецтва «Логвінаў» неўзабаве будзе пазбаўленае ліцэнзіі. Таму сёння, вядома, дзіўна гучыць фраза аб тым, што было б нядрэнна, калі б дзяржава дапамагала прыватным маладым выдавецтвам у іх добрай, але нялёгкай справе. Гучыць дзіўна, але па-ранейшаму актуальна: калі ўжо не дапамагаць, то хаця б не перашкаджаць. Гутарым з кнігавыдаўцом Ігарам Логвінавым пра тое, навошта беларускай літаратуры патрэбныя крытыкі, чаму чуткі аб рэнтабельнасці выдавецкага бізнэсу моцна перабольшаныя, як у беларускай літаратуры атрымліваецца выжываць пры панаванні рускай. Што чытаюць беларусы? Які працэнт насельніцтва гатовы чытаць на роднай мове? Ці ёсць шанец у беларускай літаратуры стаць сусветна папулярнай? Ці праўда, што славянскія нацыі чытаюць больш за ўсіх у свеце і што раней чыталі больш, чым сёння? Чарговае інтэрв’ю праекта «Культура паляпшае жыццё!»
— Ёсць меркаванне, што сёння чалавек значна больш ахвотна праводзіць час у інтэрнэце, чым за кнігай. Гэта сапраўды так. За Савецкім Саюзам людзі захапляліся чытаннем значна больш, чым цяпер. І прычын таму шмат. Асноўная ў тым, што не было такой, як цяпер, разнастайнасці формаў баўлення вольнага часу. Чытанне, акрамя таго, што было спосабам атрымання ведаў, было яшчэ і асноўным прадметам забавы. Тэатральныя пастаноўкі і кнігі займалі ўсю культурную прастору. Да ўсяго, у Савецкім Саюзе было шмат забароненай літаратуры — можна сказаць, што існавала свайго роду «смага», якая нарастала цягам 50-70 гадоў. І калі людзі нарэшце змаглі яе задаволіць (калі знялі забарону з закрытых цэнзурай пісьменнікаў), адбылася поўная страта цікавасці да літаратуры, і асабліва да той, якая яшчэ нядаўна ўсіх моцна хвалявала, — Срэбны век і сасланыя творы.
— І тым не менш за славянскімі нацыямі замацавалася рэпутацыя тых, якія чытаюць найбольш. Вы шкадуеце пра тыя гады, калі кнігі так шмат значылі для людзей?
— Часы змяняюцца. Я шкадую толькі пра тое, што кніга (як і літаратары) практычна страціла магчымасць уплываць на чалавека. Раней паміж аўтарам і чытачом адбывалася цесная камунікацыя на аснове абмеркавання асноўнага пасылу твора. Літаратура мела пэўны ўплыў на грамадскасць, моду, палітыку. Гэта лёгка тлумачыцца тым, што кніжак выходзіла значна менш, і ўвагі да кожнага выдання было, адпаведна, больш. У наш жа час утварыўся проста завал выданняў рознага зместу і фармату, таму кніга страціла сваё значэнне ў культуры.
— Літаратары сёння зусім не ўплываюць на стан справаў у грамадстве? Або іх так мала, што ўздзеянне папросту непрыкметнае?
— Вось гэтыя пазіцыі — Літаратары з вялікай літары — страчаныя ўжо раз і назаўжды. Цяпер уплывовыя блогеры, журналісты, медыйныя персоны, але не пісьменнікі. Праўда, пісьменнікі ўсё ж атрымліваюць магчымасць уплываць на свядомасць людзей, калі робяцца медыйнымі персонамі. Прычым гэтае правіла дзейнічае на ўсіх рынках — і нашым, і расійскім, і еўрапейскім.
— Як жа тады адбываецца фармаванне нашага кніжнага рынку?
— У нас наогул няма падставаў для фармавання рынку беларускіх кніг. Тыражы, у якіх выходзяць выданні — 500-1000 асобнікаў, — не могуць уплываць на выдавецкую палітыку або развіццё папулярных жанраў. Нават калі наклад павялічыцца ў два разы, кардынальна нічога не зменіцца. Да таго ж у нас унутры краіны няма ніякага канкурэнтнага асяроддзя, ні сярод пісьменнікаў, ні сярод выдавецтваў. Гэта, з аднаго боку, добра: не трэба нікому адпавядаць, ні з кім змагацца — рабі што хочаш. А з іншага боку, не фармуецца літаратура ва ўсіх уласцівых ёй жанрах — дэтэктыў, жаночы раман, дзіцячая літаратура. Таму што няма людзей, якім было б цікава з гэтым працаваць, ды і рынак не дыктуе сваіх умоваў. Узровень літаратурных, інтэлектуальных, культурных дыскусій-дэбатаў ва Украіне, Польшчы на некалькі парадкаў вышэйшы, чым у Беларусі, таму што там ёсць агрэсіўнае канкурэнтнае асяроддзе.
— Беларуская літаратура развівалася б больш паспяхова, калі б існаваў рынкавы попыт, пра які вы кажаце?
— Так, я ўпэўнены. Але ў нас у краіне акрамя адсутнасці рынку ёсць яшчэ адна, скажам так, праблема з існаваннем дзвюх літаратур — на рускай і беларускай мовах. І кніжны рынак на рускай мове на сённяшні дзень перамагае — я думаю, на беларускай мове чытае толькі 1% нашага насельніцтва.
— А што чытаюць на рускай мове ў Беларусі?
— Тое ж, што і ў Расіі, — забаўляльныя раманы, дэтэктывы, пэўны набор інтэлектуальнай літаратуры. Зрэшты, з часам на беларускай мове літаратура для масавага чытання таксама будзе з’яўляцца. Ужо цяпер Віктар Марціновіч прадставіў чытачам сваю кнігу «Сфагнум», якая мае ўсе прыкметы забаўляльнага сюжэтнага рамана.
— Як вы думаеце, калі пачаць выдаваць звычайнае чытво на беларускай, можна было б сфармаваць цікавасць да беларускамоўных кніг?
— Наўрад ці. Насельніцтва не возьмецца хуценька чытаць, хай і забаўляльную літаратуру, на беларускай мове, таму што для большасці гэта будзе звязана з пэўнымі намаганнямі. А лёгкая літаратура чытаецца звычайна для задавальнення, а не для напружання звілін і растрачвання сябе.
— Ці ахвотна наогул чытаюць беларусы?
— Цяпер можна назіраць сапраўдны феномен — адбываецца фармаванне новай беларускай літаратуры, з’яўляюцца пласты насельніцтва, якім цікава чытаць на роднай мове — іх захапляе менавіта беларуская літаратура. І на фоне агульнага адмаўлення чытання гэтая тэндэнцыя ў беларускім літаратурным працэсе моцна вылучаецца. Калі звярнуцца да статыстыкі, то цяпер мы прадаем і чытаем больш кніжак на нашай мове, чым 5-10 гадоў таму. Беларускамоўныя кнігі купляе каля 2000 чалавек у год. Але я ў сваім бізнэсе арыентуюся менавіта на іх — яны для мяне нашмат важнейшыя, чым астатняя частка насельніцтва.
— Ці не стане гэта гібельна для Вашага бізнэсу?
— А я ніколі не хацеў займацца выдавецтвам як бізнэсам. Выпадкова наткнуўся на кнігу Пецяргофскай школы бізнэсу «Бізнэс у стылі фанк». Галоўнай яе думкай было тое, што калі ў вас няма жадання стаць рабом сваёй справы і вы хочаце працаваць і атрымліваць задавальненне, вы павінныя канцэнтравацца на тым, што вам цікава. Калі вам цікавыя фіялетавыя бюстгальтары, то рабіце менавіта фіялетавыя бюстгальтары, выпускайце пра іх часопісы, але заўсёды працуйце менавіта з тымі людзьмі, якіх вы ў іх ўяўляеце, якім цікава тое, што цікава вам.
— А як жа камерцыйная жылка ўнутры?
— Камерцыйнай жылкі у мяне якраз няма. Вядома, часам даводзіцца выпускаць заказныя кніжкі, якія выклікаюць ў мяне нянавісць, але гэтыя рэдкія заказы даюць магчымасць займацца любімай справай: прасоўваць цікавыя, на маю думку, кнігі. Цяпер асабліва шмат новых аўтараў, якія заслугоўваюць увагі.
— З таго, што вы выдаяце, што найбольш прадаецца? Якія жанравыя перавагі ў беларусаў?
— Мы выдаем у асноўным сучасную беларускую літаратуру, паэзію і прозу. Самыя прадаваныя — гэта кніжкі вядомых аўтараў, такіх як Разанаў, Хадановіч, Глобус, Арлоў, Бабкоў. Яны прадаюцца больш паспяхова, чым выданні маладых аўтараў.
— У беларускай літаратуры, здавалася, навечна пасяліўся «мужык-беларус, пан сахі і касы». Ці жывы ён да гэтага часу?
— У сучасных кнігах часта гучыць матыў недасканаласці існавання і жаданне пераменаў, але кожны аўтар расказвае пра гэта па-свойму. Цяпер якраз той момант, калі на змену сялянскай літаратуры прыходзіць гарадскі раман. З’явілася маса добрых паэтычных зборнікаў і твораў, дзе галоўнай тэмай ёсць каханне.
— Як па-вашаму, ці дастаткова падзеяў у літаратурным жыцці краіны, каб стымуляваць з’яўленне новых імёнаў?
— Вельмі моцны ўплыў маюць на першы погляд нязначныя падзеі. Напрыклад, з’явілася прэмія Гедройца — вось яна па-добраму «ўдарыла» нашых аўтараў. Вельмі доўга ў нас не выходзілі раманы — гэта цяжкі жанравы літаратурны пласт, а са з’яўленнем гэтай прэміі за год-два сітуацыя на літаратурным рынку змянілася. Усе пачалі пісаць раманы, прычым не самага дрэннага ўзроўню. Калі з’явілася прэмія «Дэбют» імя Максіма Багдановіча, гэтая падзея вельмі моцна падагрэла жаданне маладых пісьменнікаў выпусціць свае першыя кніжкі.
— А колькі ў нас каштуе выдаць кнігу?
— Па-рознаму, для кагосьці бясплатна. У сярэднім невялікі тыраж абыдзецца ў 8-10 млн рублёў.
— У вашым выдавецтве выходзяць перакладныя кнігі?
— Так, больш чым палова нашых праектаў — перакладныя. Таму што ў нас, як правіла, атрымліваецца знайсці матэрыяльную падтрымку для ажыццяўлення такіх праектаў — для аплаты перакладчыка і куплі аўтарскіх правоў. Людзі ахвотна згаджаюцца дапамагчы, разумеючы, што такім чынам яны робяцца датычныя да ўключэння беларускай літаратуры ў сусветны культурны пласт.
— Я так разумею, што падтрымка зыходзіць не ад дзяржавы…
— Ад дзяржавы да нас ніхто і ніколі не прыходзіў. Але было б, вядома, нядрэнна атрымаць ад яе нейкую дапамогу: прыватным выдавецтвам у нашай краіне даводзіцца цяжка, пастаянна трэба думаць пра тое, дзе дастаць грошай на добрую справу. Выдавецтва — часцяком зусім нерэнтабельны бізнэс. У большасці сваёй выдаўцы — амаль жабракі, фанаты сваёй справы, якія вельмі любяць кніжкі.
— А ці ёсць заможныя людзі, якія прыходзяць да вас, каб выдаць свае творы?
— Ёсць. Большая частка нагрузкі нашай друкарні — гэта кніжкі, выхад якіх праплачваюць самі аўтары. Часта гэта нейкія наіўныя вершы, мілыя і не зусім удалыя з літаратурнага пункту гледжання апавяданні. Але я лічу, што ад такіх праектаў мы не маем права адмаўляцца. Чалавек жыве ў нейкай глухой вёсцы, дзе яго любяць і ведаюць, і яму прыемна напісаць вершы, выдаць сваю кніжку і раздарыць аднавяскоўцам. І мы не маем права адмовіць яму ў гэтым свяце жыцця. І не павінныя ўмешвацца, асуджаючы якасць і ўзровень гэтых самых вершаў. Мы выдаем гэта для радасці, а не для продажу.
— Цікавая сёння беларуская літаратура камусьці, акрамя нас саміх?
— У Расіі, напрыклад, ніхто не ўяўляе, што такое сучасная беларуская літаратура. Зрэшты, як і на Захадзе. Іх гэта цікавіць на тэрытарыяльным узроўні — у Замбезі нешта выходзіць, у Конга нешта друкуюць, трэба ж паглядзець, што ёсць у беларусаў. З іншага боку, у нашых пісьменнікаў з прычыны іх самадастатковасці на сёння няма матывацыі перакладаецца на іншыя мовы. Магчыма, пра еўрапейскі рынак яны яшчэ неяк задумваюцца, а перакладацца на рускую мову наогул не хочуць. Хоць зусім нядаўна ў расійскім выдавецтве «Ad Marginem» выйшлі два перакладныя раманы Артура Клінава — «Шалом» и «Минск: путеводитель по Городу Солнца». Але гэта больш, напэўна, сяброўскі акт, чым аб’ектыўная цікавасць да аўтара.
— У розныя часы існуе мода на літаратуру таго ці іншага рэгіёна свету. Нашая літаратура тэарэтычна можа стаць моднай?
— Мы ўжо заслугоўваем увагі. Ёсць у нас асобныя аўтары, якія цікавыя не толькі беларусам. Альгерда Бахарэвіча будуць актыўна перакладаць і выдаваць усе. Думаю, у Віктара Марціновіча атрымаецца. Артура Клінава ўжо пераклалі на ўсе вядомыя мне мовы. Святлана Алексіевіч выходзіць ужо ледзь не на 40 мовах. Гэтыя аўтары даволі паспяховыя, яны перакладаюцца і неяк прадстаўленыя ў сусветным літаратурным працэсе.
— Ці ёсць у Беларусі магчымасць на прафесійным узроўні пацвердзіць паспяховасць гэтых аўтараў? У нас ёсць літаратурныя крытыкі? Аналітыкі выдавецкай справы?
— У тым і рэч, што не. Паводле словаў беларускага філосафа, празаіка і паэта Ігара Бабкова, выбух польскай і ўкраінскай літаратуры шмат у чым быў абумоўлены тым, што разам з пісьменнікамі з’явілася вельмі моцная кагорта крытыкаў, пайшло бурнае абмеркаванне літаратурнага працэсу. Крытыка ў Беларусі, у адрозненне ад суседніх краін, мае хутчэй спантанны характар — няма такой асобнай культурнай з’явы. Як па-іншаму скажаш пра калоначку на 25-й старонцы якой-небудзь газеты ад чалавека, які ў літаратуры нічога не разумее…
— Куды ж падзеліся прафесіяналы?
— Адкуль жа ім быць, калі мы выдаем 500 — максімум 1000 асобнікаў? Гэта тыя ж законы рынку, як і з літаратурай. Адно ўплывае на другое. Тут магчымыя змены толькі з дапамогай асабіста зацікаўленых людзей.
— Вы верыце, што такіх людзей будзе больш у Беларусі? І адкуль яны прыйдуць?
— З’яўляюцца ж людзі з ніадкуль. Вось я ёсць проста таму, што мне цікава выдаваць. Прыходзяць аўтары — ім цікава пісаць. Неяк адно за адно будзе чапляцца, будавацца па цаглінках, і нешта адбудзецца. Вось з’явіўся Марціновіч, які захацеў па-беларуску выдаць свой раман. Заснавалі прэмію, што стымулюе маладых аўтараў. Камусьці дапамаглі з выданнем кнігі. Пра кагосьці расказалі ў коле сяброў-пісьменнікаў. Нейкую адну ўмову назваць цяжка — тут цэлы комплекс, у якім кожнае слова і ўчынак рухае наперад літаратурны пласт. Усё адбываецца павольна, часта недарэчна, але нейкі рух ёсць. Мы ў працэсе павольнага развіцця. І гэта тое, дзеля чаго я трымаюся за сваю справу.
Ганна Трубачова, Таццяна Смаленская
Фота — Аляксандр Tarantino Ждановіч
Журналісцкае агенцтва «Таранціны і сыны»