Сёння, у часы спажывання, многія беларусы ўжо не памятаюць пра тое, як яшчэ нядаўна жылі ў згодзе і павазе з сіламі прыроды, выконвалі абрады і перадавалі народную мудрасць ад пакалення да пакалення. Ці былі ў беларусаў свае прычыны адхрысціцца ад «паданняў даўніны»? Навошта ведаць нешта пра сваіх продкаў? Як беларусам доўгі час удавалася спалучаць у побыце рэлігійныя і фальклорныя абрады? Ці можна кіраваць дажджом з дапамогай песень і як навучыцца дамаўляцца з прыроднымі сіламі? Наколькі сённяшнія «Дажынкі» адпавядаюць арыгіналу? Чаму кіраўніцтву краіны няма справы да захавання нацыянальных традыцый? Што за фальклор нам паказваюць па тэлевізары? І што будзе з грамадствам, калі адправіць яго абрады і традыцыі ў разрад архаікі? Аб культуры абраднасці гутарым з Іванам Кірчуком, беларускім музыкам, фалькларыстам і выкладчыкам, лідарам этна-трыа “Троіца”.
— Сёння большасці людзей няма справы да свайго паходжання і культурных традыцый. Мы настолькі адарваныя ад родных каранёў, што многія нават не ведаюць, дзе пахаваныя іх бабулі і дзядулі. Мы імкнемся падпарадкаваць сабе ўсе прыродныя працэсы, не звяртаючы ўвагі на катаклізмы — сігналы бедства ад нашай планеты. Мы страчваем культурныя традыцыі, абрады, а з імі і велізарны пласт жыццёвай мудрасці, які стагоддзямі збіралі нашыя продкі.
— Апісаная вамі сітуацыя характэрная для ўсяго сучаснага свету. Ці былі ў Беларусі свае прычыны таго, што адбываецца?
— Апошнія паўстагоддзя беларусы актыўна перабіраюцца ў горад, вёска вымірае, а з ёй і абрады, цесна звязаныя з сельскім жыццём. Прыязджаючы ў горад, вясковец адхрышчваецца ад сваіх традыцый і імкнецца падладзіцца пад гарадскі лад жыцця. Абрады і святы вяскоўцаў становяцца ненатуральнымі для горада. Да таго ж у горадзе зусім іншыя ўмовы: не трэба спяваць залагоджвальных песень богу-грамабою Перуну — громаадводы на дахах дамоў закліканыя ўберагаць ад маланак. Або возьмем пласт жніўных песень, размову з каласамі. Каму гэта спяваць? Камбайну? У гарадской інтэрпрэтацыі мы сустракаемся з трансфармаваным рытуалам «Дажынак». Але вы самі можаце меркаваць, да чаго гэта падобна…
— Іншае жыццё, новыя тэхналогіі, XXI стагоддзе — усё гэта непазбежна, але давайце ўявім магчымасць захавання абрадаў ва ўмовах горада і тэхнічнага прагрэсу. Што, калі працаўнікам сяла паспрабаваць спяваць тыя ж жніўныя песні, толькі выкарыстаць у сваёй працы не сярпы, а камбайны?
— Слаба ўяўляю. Хіба што перахрысціцца камбайнер перад жнівом, таму што яго чакае 24-гадзінная праца і давядзецца трымацца, каб не заснуць у машыне і не заехаць у дрэва. Песні і абрады ў камбайна немагчымыя, таму што яны маюць дачыненне да зусім іншых энергій. У сялянскім побыце жніво вялося ўручную, у асноўным жанчынамі. Абрады былі ўключаныя ў працоўны працэс, яны былі натуральныя. У канцы жніва, на «дажынкі», частку каласоў завівалі, называючы яе «барадой» і прысвячалі Іллю-барадзе (пазней ён стаў Святым Іллёй, яго шануюць 2 жніўня). Па заканчэнні жніва яго ўдзельнікі каталіся па паласе, прыгаворваючы: “Жніўка, жніўка, аддай маю сілку…” Магічны сэнс абрадаў заключаўся ў тым, каб вярнуць зямлі яе ўрадлівы дух, а земляробам — затрачаныя сілы і захаваць здароўе. Наколькі я ведаю, нічога падобнага з гэтых абрадаў сучасныя «Дажынкі» не атрымалі ў спадчыну.
— Але ж рэлігійныя абрады, да прыкладу, даволі моцна трымаюцца ў свядомасці людзей. Уплыў царквы на жыццё беларусаў крыху аслабеў у выніку падзей мінулага стагоддзя, але царкоўныя абрады і святы ўсё гэтак жа паўсюдна практыкуюцца.
— Царква прыкладае шмат намаганняў, каб захаваць свой уплыў, і дзяржава, дарэчы, яе ў гэтым падтрымлівае. А вось што да нашых нацыянальных традыцый, дык да іх, здаецца, нікому ў кіраўніцтве краіны справы няма: на жаль, для захавання гэтага культурнага пласта не робіцца ніякіх спробаў. На тэлебачанні і радыё раней выходзілі нейкія фальклорныя перадачы, але ў іх народныя песні чамусьці ператвараліся ў папсовыя, а ўсе калектывы быццам зліваліся ў адзін. Рэжысёрам гэтых перадач не ўдавалася паказаць самабытнасць кожнай вобласці Беларусі са сваімі песнямі і рытуаламі.э
— Чаму? У дзяржавы сваё разуменне фальклору і яго значнасці?
— Тое, што адбываецца на тэлебачанні, хутчэй можна растлумачыць непрафесійным падыходам: запрашаюцца бабулі, падбіраецца вясёлы і рытмічны рэпертуар з цымбаламі і гармонікам, пад якія яны ніколі не спявалі ў сваім рэгіёне, і запісваецца чарговая перадача. Праўда, арыгінальнае выкананне песні знікае, але гэта нікога не турбуе. Лепш такі «фальклор» не паказваць зусім. Нічога добрага ў такой інтэрпрэтацыі народнай творчасці няма. Праграмы тыпу «Запрашаем на вячоркi» і «Спявай, душа» наогул вельмі моцна сапсавалі калектывы, якія засталіся жыць у вёсках. Цяпер ім складана ўспомніць хоць нешта, акрамя «Цячэ вада ў ярок»: «Гэта ж па целевізару зараз паказваюць». Таму хацелася б, каб і на радыё, і на тэлебачанні людзі разумелі, якую адказнасць яны нясуць за тую частку фальклору, якая захавалася ў нас у некранутым выглядзе.
— Чым небяспечнае апапсенне фальклору і абрадаў?
— Іх знікненнем. Пры такім падыходзе з часам ніхто не зможа сказаць, як насамрэч павінен праходзіць абрад або гучаць пэўная песня. Пры вуснай перадачы песні ад пакалення да пакалення і без таго не заўсёды ўлічваецца дыялект, і часцяком уносяцца змены ў тэкст. Да таго ж фальклор не вывучаюць у дзіцячых садках і школах, а каб захаваць этнаграфічны матэрыял у першапачатковым стане, трэба, каб гэтыя песні, абрады з дзяцінства былі вакол дзіцяці, каб, стаўшы дарослым, ён мог стварыць калектыў, які зможа перадаць арыгінальныя словы, музыку, дыялекты, касцюмы. Тады ўсе матэрыялы ў найлепшым выглядзе будуць захаваныя для наступнага пакалення.
— Вы даўно даследуеце беларускі фальклор. Ці назіраеце вы якую-небудзь ініцыятыву ў плане захавання традыцый?
— Прынята лічыць, што фальклор — гэта песні і танцы. Добра, хай хоць бы так. Я б выдзеліў два папулярныя фестывалі ў Беларусі, дзе прадстаўлены фальклор у розных сучасных кірунках: «Камяніца» і «Вольнае паветра». Для параўнання, у Канадзе такіх фестываляў 1200 на год. Таму нашыя маладыя калектывы не бачаць сэнсу ў развучванні новых песень, бо з імі няма дзе выступаць, няма ні фестываляў, ні этнічнага радыё, ні тэматычных клубаў. Прыязджаеш у пабы Германіі, Нідэрландаў — усе сцены залепленыя афішамі, у Францыі, Іспаніі, Італіі кожны дзень новыя выступленні фальклорных калектываў. У нас — цішыня…
— Дык, можа, гэта натуральны ход гісторыі: сышлі ж карэты і лукі са стрэламі ў раздзел архаікі.
— Уяўляеце, што будзе з грамадствам далей, калі мы забудзем гэтую частку культуры? Праблема ўжо існуе, таму што некаторыя людзі не ведаюць ні імёнаў сваіх бабуль-дзядуляў, ні месца знаходжання іх магіл. А колькі дзяцей сёння расце без бацькоў і маці, без родавай энергіі. Адкуль атрымліваць жыццёвую сілу, калі мы страцілі сувязь з прыродай і сваім родам? Хутчэй за ўсё ў гэтым і трэба шукаць тлумачэнне гарадской «мясасечкі» і частых суіцыдаў: людзі не ведаюць, дзе шукаць падтрымку. Добра, калі чалавек можа пайсці ў храм, пагутарыць са святаром або духоўнікам. Добра, калі ёсць моцная і поўная сям’я, у якой заўсёды можна спытаць парады.
Я жыў у сям’і з бабуляй, не бачыў дзядулі, таму пытанні, якія ўзнікалі ў сям’і, вырашалі тата, мама, часам бабуля. А калі б быў дзядуля, то ўсё вырашалася б па-іншаму, таму што ён быў бы прадстаўніком самага мудрага «пласта» — мінулага. Бацькі — гэта цяперашняе, а мы — будучыня. Таму, калі ёсць магчымасць не прапусціць вопыт найстарэйшага пакалення, калі дзядулі яшчэ жывыя, то па мудрасць і параду лепш за ўсё прыходзіць да іх.
— Сапраўды: сёння рэдка хто разглядае старых як крыніцу мудрасці. Хоць асабіста я ведаю шмат прыкладаў, калі цяперашнія 30-гадовыя пачынаюць разумець, што ў жыцці апошніх двух-трох пакаленняў адбылося непапраўнае ў адносінах паміж дзецьмі і бацькамі, многія мае равеснікі спрабуюць наладжваць кантакт з бацькамі, але прызнаюцца, што гэта вельмі няпроста.
— Адна з маіх бабуль казала, што ўсё пачалося з раскулачвання. Калі ўсё зрабілі агульным і ўсіх зраўнялі, не засталося ні мудрасці, ні павагі, ні пераемнасці паміж пакаленнямі. Усё, што было дарагое, забралі. Засталася толькі злосць і крыўда на ўладу.
Што мы можам зрабіць цяпер, каб аднавіць сувязь паміж пакаленнямі? Першае — пачаць з нейкіх архіўных раскопак, «экспедыцый» у сваю сям’ю, род, сабраць па макулінках разнастайныя дадзеныя. Не купляць пячатку з надпісам «граф», а сапраўды адшукаць, чым займаліся дзед і бабуля. Я толькі ў гэтым годзе запісаў мамчыны польскія песні, прытым, што ўсё жыццё займаюся беларускім фальклорам. І вельмі шкадую, што зрабіў гэта так позна, таму што цяпер ёй 75 гадоў, і частку песень яна ўжо не памятае. Але тое, што я змог запісаць, перадам дзецям, дзеці пакінуць нейкую інфармацыю ўнукам. Яшчэ нядрэнна было б даведацца, чым захапляліся ў сям’і, што любілі, якія стравы гатавалі, як сустракалі Новы год, іншыя святы. І калі мы ўсе гэтыя звесткі ў сям’і пачнем высвятляць, з’явіцца імкненне даведвацца нешта яшчэ: пра сваякоў, пра звычаі, пра нашую творчасць. Мы жывем у век спажывання, і калі з прыродай некаторыя запушчаныя намі працэсы ўжо незваротныя, то з людзьмі ўсё яшчэ ёсць магчымасць наладзіць паважлівыя і культурныя адносіны.
— Так, вы згадалі, што сучаснаму чалавеку вельмі цяжка жыць без сувязі з прыродай…
— Мы страцілі сувязь з зямлёй, якая была ў нашых бабуль. Яны ўмелі звяртацца да яе з пэўнымі тэкстамі, з павагай кажучы: “Зямля наша матка, бо ўсе мы ад яе нарадзіліся. А як прыйдзе час — да сябе ўсіх прыме”. Яны ж маглі з дапамогай песні выклікаць дождж або, наадварот, адагнаць хмару ад жніва: «Божа, перажані хмарку на чужую старонку. Дзе пажалі, дзе пакасілі і ў снапочкі палажылі” (пра гэта фільм Зінаіды Мажэйка “Рух зямлі”, 1999). Атрымліваецца, раней людзі мелі здольнасць дамовіцца з прыродай, а мы толькі ў апошні час пачалі звяртаць увагу, што Зямля — жывы арганізм.
— Як здарылася, што большасць з нас страціла ўменне дамаўляцца з прыродай?
— Мы так далёка ступілі з вёскі ў горад, што страцілі гармонію з самімі сабой. Вядома, тут добра, столькі выгод: па ваду хадзіць не трэба, дровы секчы не трэба — усё ёсць, усё гатовенькае. Толькі зарабляй ды купляй. Толькі вось народ, седзячы ў шматпавярхоўках, паволі співаецца ад гультайства. Большая частка людзей жыве дзесяцігоддзямі ў рэжыме «завод-сон-пад’ём-завод». Тыя, што не працуюць, цэлы дзень шукаюць, чым сябе заняць. І гэтае гібенне дзясяткамі гадоў заводзіць чалавека ў тупік, у якім ён ужо не чуе ні свайго, ні прыроднага голасу.
— Самі вы як ратуецеся ад гарадскіх «тупікоў»?
— У 50 гадоў мама падарыла мне домік, які яны з татам пабудавалі ў Лідскім раёне. І менавіта там я адчуў, што гэта мая зямля. І мне вельмі захацелася туды прыязджаць: пасля лекцый, паміж канцэртамі з “Троіцай”. Там я раблюся іншым — адкрываецца не вядомая ў горадзе крыніца сіл, прыходзіць натхненне, павялічваецца працаздольнасць. Я ў адзін дзень там сцены размаляваў, у другі — іконы павесіў, у трэці — вінаграднік пасадзіў. Гэтае разуменне, што зямля — мая, што я сам сабе гаспадар, і ніхто сюды не сунецца, магутна падсілкоўвае мяне знутры. Таму мая канструктыўная парада тым, хто шукае гармонію, — перамяшчацца ў вёску, хай нават часткова, у летні час і выходныя.
— А як вы ставіцеся да зваротаў да чараўнікоў і бабак, якія сталі сёння надта папулярнымі? Ці мае гэтая тэндэнцыя нешта агульнае з нашымі абраднасцямі і традыцыямі? Бо заўсёды ж існавалі народныя змовы, знахары, шаманы… І, дарэчы, забаўна, што беларусам доўгі час удавалася спалучаць у побыце рэлігійныя і фальклорныя абрады.
— Так, для славян гэта характэрна. Калі прааналізаваць магічныя тэксты, то можна заўважыць, што вельмі многія з іх пачынаюцца з закліку Хрыста, Божай Маці і анёлаў. Напрыклад, у замовах, «прысушках»: «Ішоў Бог, апосталы і ангелы, сустрэлі яны жар-птушку. Яна пытаець: “Куды ідзеце?” — “Ідзем на сіня мора свечы паліць.” — “Не паліце вы яркія свечы, а запаліце вы сэрца (імя хлопца), душу…” — тут і рэлігія, і паганскія сімвалы. А паглядзіце на рэфрэны купальскіх песень — «Купала на Йвана», дзе Іван — гэта Ян Хрысціцель, а Купала — язычніцкае боства. Або «Ішла Каляда калядуючы» — гэта таксама паганскае боства. Такім чынам, народ, атрымаўшы забарону на пэўныя святы і дзеянні, захаваў памяць пра іх у песнях, замовах і іншых абрадных тэкстах.
Што да сённяшняй сітуацыі, то мы маем празмернаінфармацыі аб разнастайных відах энергій, эзатэрыцы і містыцы: у інтэрнэце і па тэлевізары можна ўбачыць матэрыялы пра чараўнікоў, экстрасэнсаў, ведзьмакоў, знахароў, НЛА, еці… Людзі дваіста ставяцца да такога роду інфармацыі. Жылі сабе, жылі, а тут раптам, адкуль ні вазьміся, нейкія чакры і энергіі. З іншага боку, паглядзіце на нашыя замовы: беларускія бабулі лячылі хваробы і каталі чырвонае яйка вакол пупа хворага, і ім не трэба было ведаць такіх словаў, як «вобласць трэцяй чакры». Гэта цяпер многія гавораць пра славянскую сістэму энергетычных цэнтраў, а раней, калі не было ні тэлевізара, ні інтэрнэту, пра яе ведалі абраныя.
— Як адбіваецца на свеце эзатэрыкі ўсеагульны доступ да сакральных ведаў?
— З’явілася мноства людзей, якія на гэтай тэме добра зарабляюць. Яскравы прыклад — мае знаёмыя з Расіі, якія працуюць у нетрадыцыйнай медыцыне. Яны прывозяць масквічоў на аздараўленне на Палессе. Бяруць з іх пэўную суму, заказваюць аўтобус, знаходзяць бабуль, якія гатуюць ежу, спяваюць песні, робяць лазню. Такое лячэнне працягваецца 3-4 дні. Часам нават робяць так: збіраюць ведзьмака, знахара, лекара, экстрасэнса, астранома і групу з 5-7 чалавек на своеасаблівы «семінар», і «спецыялісты» «параць» народ інфармацыяй тры дні. І людзі як у секту трапляюць: па 3 гады гэтыя семінары наведваюць, а ім усё карму чысцяць…
— Шкада, што няма магчымасці зарабляць на гаючай сіле народных песень: можа, хоць праз камерцыялізацыю атрымалася б захаваць частку нашага фальклору.
— На самай справе нашай краіне яшчэ пашанцавала, бо беларусам (у адрозненне ад многіх іншых народаў) з горам папалам, але ўсё ж удалося захаваць народную творчасць. І беларускі фальклор не ацэнены пакуль (намі ў першую чаргу), таму што ён яшчэ ёсць, не прапаў. Як у афрыканцаў, калі адзін збан стаіць, а яны кажуць: «У нас ёсць фальклор», раптам збан разбіваецца — гора, няма фальклору, а зляпіць не могуць, таму што збан ужо разляцеўся дашчэнту. Вось у нас пакуль яшчэ цэлы збан стаіць. Вельмі магутны і моцны па сваёй энергіі. Таму што там інфармацыя, якая прасачылася праз стагоддзі. І я ўпэўнены, што, нягледзячы на палітыку дзяржавы, на навучальныя планы, у якіх прыбралі шматлікія «народныя» прадметы («Батлейка», «Этнамузыка» і інш), будуць існаваць людзі, якія прысвецяць сябе народнай творчасці.
— Адкуль яны прыйдуць?
— Мабыць, у пэўным узросце ў людзей асабліва ярка ўключаюцца вобразы з генетычнай памяці. Я ведаю прыклады, калі раптам пачынаюць рабіць тое, чым ніколі не займаліся раней: ткаць дываны, плесці кошыкі, пісьменна і прафесійна. Думаю, менавіта гэтыя людзі, якія ўмеюць захоўваць традыцыі, паважліва ставяцца да сябе, да зямлі і родных, змогуць паказаць сілу народнай творчасці астатнім. Народнае мастацтва заўсёды будзе актуальным, яно перадало нам інфармацыю і гісторыю нашых продкаў, а нам у сваю чаргу трэба паклапаціцца, каб этнамузыка і народныя промыслы перадалі традыцыі пра мінулае і цяперашняе жыццё ўжо нашым нашчадкам. Бо фальклор — гэта трывалая сувязь мінулага і сучаснасці.
Ганна Трубачова, Таццяна Смаленская
Фота — Аляксандр Tarantino Ждановіч
(Журналісцкае агенцтва «Таранціны і сыны»)
