Пісьменнік Віктар Марціновіч разважае на budzma.by пра раман «Локісаў» Артура Клінава.
Дзейнасць незалежнага кнігавыдання ў Беларусі пастаўленая на паўзу: «Янушкевіч» і «Кнігазбор» спаралізаваныя, іх кніжкі бяруцца на незразумелыя «экспертызы», якія цягнуцца па чатыры месяцы, а новыя творы не з’яўляюцца з былой хуткасцю.
Незразумела, хто будзе імі гандляваць і ці засталіся яшчэ на волі тыя, што маюць цікаўнасць да беларускага слова.
У гэткіх варунках любы мастацкі твор, які з’яўляецца на беларускай мове на паперы, выклікае падвойную ўвагу. Ад яго чакаеш прароцтваў — і часцяком такія прароцтвы знаходзіш.
«Локісаў» Артура Клінава выйшаў у выдавецтве «Логвінаў», якое гэтым разам абмінулі рэпрэсіі («Логвінава» пільна прасавалі раней, у 2015 годзе).
«Локісаў» — гэта развага пра тое, што адбываецца, калі людзі апякуюцца страхам. І калі суб’ект гэтага страху спрабуе даказаць, што ён не страшны, што страшнае — побач, але яму ніхто не верыць.
У нейкім сэнсе раман «Локісаў» можна было назваць «Паранояй».
Ён працуе з невычэрпным у плане кафкіянскага сюру матэрыялам беларускай глыбінкі. Любы, хто адвісаў пару сутак дзе-небудзь у правінцыйным гатэлі на ўзбярэжжы Мора Герадота (тут яно сягае ажно да мяжы з Літвой), ведае, што мясцовыя дзяўчаты, а таксама іх матулі і швагры, мясцовыя алкашы, мясцовыя прадавачкі размаўляюць з новапрыбылымі так, быццам іхныя прамовы пісалі разам Мікалай Гогаль і Дэвід Лінч. Асабліва калі новапрыбылы паходзіць з Мінска.
Тут ты адразу робішся аб’ектам прытоенага раздражнення мужыкоў і непрыхаванага інтарэсу жанок. Калі яшчэ ў цябе прозвішча Локісаў, а ўсе мясцовыя лічаць, што за ланцугом патаемных забойстваў у раёне стаіць локіс — то бок пярэварацень, што перакідаецца не ў ваўка, а ў мядзведзя, — тваё жыццё тут, у «беларускім Бруге», абяцае страціць і спакой, і шанцы на «заляганне на дно».
Фабула завязваецца вакол вельмі падобнага на Артура Клінава пратаганіста, што прыязджае ў такі сабе гогалеўскі «Горад Н.» і адразу ж знаходзіць сябе ўціснутым у вір інтарэсаў, патаемных чаканняў і боязі, з аднаго боку, мясцовага «сілавіка», з іншага — уладальнікаў рэстаўраванага палаца, прозвішча былых уладальнікаў якога судакранаецца з радаводам героя (і новыя ўласнікі падазраюць, што той будзе прэтэндаваць на спадчыну, дамагацца рэстытуцыі, як бы тое дапушчэнне дурнява ні гучала ў краіне, дзе такія помнікі лёгка адціскаюцца ў новых гаспадароў).
Як заўсёды ў правінцыі, цэнтраў улады тут вельмі шмат, па колькасці дзейных асоб з «мясцовых» — нават прадавачка ў гастраноме, якая прыбірае ўлюбёны Локісаў каньяк праз распачатыя на раёне сельскагаспадарчыя работы, ператвараецца ў аналаг старшыні пасялковага савета.
Можа дапамагчы ці не дапамагчы (і не дапамагае, даводзіцца пераходзіць на «чарла»).
Улада тут — мясцовая маладая і культурная бібліятэкарка, улада — адміністратарка прыватнага гатэля, якая бачыць цікавасць сваёй дачкі да госця з Мінска і таму вырашае яго выселіць (роўненька да той самай бібліятэкаркі).
Тут, дарэчы, можна было б спыніцца — атрымаўся б мікс з «Мёртвых душаў», «Рэвізора» і «Малхоланд-драйв», але Клінаў ідзе далей і падбаўляе газку, дадаючы ў і так квохчучы ад напругі кацёл гісторыю з забойствамі і мядзведзем-пярэваратнем.
І калі ўсё паселішча адразу паварочваецца да пратаганіста спінай, хто — баючыся яго самога, хто — баючыся рэакцыі іншых на сваё сяброўства з пярэваратнем, Локісаў вырашае «пайсці ў палітыку».
І ў гэты момант раман і выяўлены ў ім гарадок робяцца метафарай усяго таго, што завецца «беларускім пратэстам».
Бо адразу ж высвятляецца, што ўладальнікі палаца — масквічы, і яны з задавальненнем пхнуцца фінансаваць актыўнасці героя (той адмаўляецца); што мясцовы «актыў» увесь паходзіць з колішняга БНФ і ўвесь на ўліку; што мясцовыя пракуратары дасылаюць на ўсе мерапрыемствы хлапчукоў у трэніках; «шараговыя жыхары» займаюць звычайную ў маленькіх мястэчках пазіцыю назіральнікаў «з-за шкла ўнівермага», гатовыя газануць пры з’яўленні першага сіняга мікрааўтобуса.
І тут, побач з гогалеўскай весялосцю, у рамане праступае выключная наша беларуская непазбыўнасць. Ад спробаў нешта змяніць на «майдане», патлумачыць тубыльцам, што локісаў не існуе, што гэта забабон, пачынае несці такой нудой, такім сумам, быццам прачытаў факс са штаб-кватэры КХП-БНФ у 1998-м.
Тэма з пярэваратнем у фінале разруліцца цалкам рэалістычна, як гэта прынята ў навюткіх серыялах Netflix, якія 8 серый спрабуюць цябе змусіць паверыць у тое, што прывіды ёсць, а ў 9-й паказваюць, што прывіды былі гульнёй ценяў на брудным шкле.
Але калі казаць пра агульны настрой твора пасля яго завяршэння — гэта тая самая маркота, памножаная на смутак і журбу.
Гэтых людзей немагчыма змяніць.
Усё застанецца па-ранейшаму.
Будзем спадзявацца, што хаця б гэты матыў у рамане выявіцца не прароцкім.
Віктар Марціновіч, budzma.by
