Ёсць пэўны шык у тым, што гэтую тэму ўпершыню ўздымае пісьменнік, а не лінгвіст. Можа быць, гэта адбываецца таму, што руская лінгвістыка, да абшару якой структурна адносіцца гэтая праблема, ніколі не зверне сваю пільную ўвагу на маленькі звярынец абсарбаваных беларускіх паняццяў, якія захоўваюцца на яе падворку для чыстай уцехі. Пытанне адносіцца да галіны структурнай семантыкі, але, упэўнены, будзе цікавае любому беларусу, які мае досвед балбатання на абедзвюх дзяржаўных мовах.
Асноўная інтуіцыя, з якой вырас гэты тэкст, палягае ў тым, што рэпрэсаваць могуць не толькі людзі людзей, але і словы — словы. Гэта адбываецца па-за чалавекам, які гаворыць, глыбей за чалавека, па-за ягонымі абразлівымі інтэнцыямі, на ўзроўні структур маўлення.
Самым выразным прыкладам такой рэпрэсаванай лексікі з’яўляецца паняцце «змагар». На дадзены момант у рускай мове беларусаў яно гучыць ледзь не часцей за беларускую, бо ягоны некалі высакародны імпэт плаўна падменены іншымі сугуччамі. Першасная семантыка дэфармаваная пад ціскам новых значэнняў. «Змагар» у беларускай азначаў героя, які не аглядаецца на абставіны, гатовы біцца за радзіму ды каштоўнасці, у якія верыць, гатовы за іх загінуць. «Змагар» у рускай сёння азначае ўджаленага ў галаву чалавека, які топча пыл на малалюдных мітынгах унутры металічных агароджаў, у атачэнні міліцыі, на аддаленых ад цэнтру пляцоўках, куды звычайныя рускамоўныя не даязджаюць нават выпіць піва. Я не ведаю, як мы дазволілі гэтаму слову пайсці ў такі абразлівы палон. Украінцы, наколькі я іх разумею, за такую апрапрыяцыю білі б проста ў жбан таму, хто кажа «змагар» зняважліва. Але факт застаецца фактам: сёння «змагар» нават у беларускай выкарыстоўваюць пераважна экскурсаводы раённых музеяў, калі кажуць пра подзвігі партызан. Калі я думаю пра сапраўдных герояў, пра Каліноўскага, напрыклад, мне хочацца абмінуць найменне яго «змагаром», каб не раўняць з тымі, хто жыццё на свабоду народа мяняць не здольны.
Але вось што: моўныя скажэнні адбываюцца са значна меней выразнымі словамі. Вось, напрыклад, нейтральнае слова «гонар». Яно ўзятае ў рускае маўленне дзеля перадачы нечага не ўласцівага сабе. «Ганарлівы» ў рускай азначае «фанабэрысты». У беларускай ганарлівы чалавек робіць годныя ўчынкі, ён мае гонар, ён не будзе брацца за брудную справу, ён не будзе падманваць ці красці. «Ну у него же «гонар!» — чуем мы ў рускай для характарыстыкі дурня, якому прапануюць справу, ад якой ён адмаўляецца праз уласную ўяўную снобскасць.
Нешта падобнае адбылося са словам «красуня» і блізкімі да яго «цаца» і «ляля». У рускай мове беларусаў яны не паказваюць нам на прыгожую дзяўчыну. Звычайна, калі адна прыгажуня з Пружан называе іншую прыгажуню з Рагачова «красуняй» (прычым адбываецца гэта ў «Планеце Піцы» ў коле сябровак, у якое «красуня» якраз не запрошаная) — дык вось, у такіх абставінах, «красуня» — увасабленне той прытоенай крыўды на грэблівасць, з якой «красуня» пачала ставіцца да пружанскіх аднакурсніц пасля таго, як замуціла з туркам і ён павёў у Food Republic. «Цаца», уведзенае ў рускую мову, — не пра гендар і не пра лабутэны, але пра вельмі спецыфічную форму квазівытанчанай феміннасці, адмоўных стаўленняў да якой унутры беларускай мовы неяк і не выпрацавалася.
«Пан» у рускай мове азначае не толькі гаспадара, уладальніка маёнтка і проста мужчыну (зварот «пан Віктар» у беларускай не мае нават ноткі сарказму), але і тых польскіх памешчыкаў, якія «гаспадарылі» на беларускай зямлі, пакуль іх не прагналі Кацярына ды чырвонаармейцы, патрэбнае падкрэсліць.
Ці вось слова «пясняр». Некалі яно азначала ўслаўляльніка роднай зямлі, паэта ці празаіка, які кажа пра родныя палеткі. Потым пачало скарыстоўвацца больш вузка, толькі да найлепшых: Купала – пясняр, Колас – пясняр, Мулявін – пясняр, але з іншых прычынаў. Сёння калі мы чуем фразы кшталту «хорошо, что этот «песняр» штаны одел і волков прібрал, а то за его філей было как-то боязно», гэта азначае ў першую чаргу грэблівасць. «Пясняр» у рускай сёння — маркер чалавека, які мае дачыненне да афіцыйнай культуры, але займаецца выразна не сваёй справай. Міхалка «песняром» не назавуць нават тыя, хто вельмі дрэнна да яго ставіцца.
Са словам «свядомы» адбылося прыкладна тое, што і са «змагаром»: у беларускай паняцце ўказвала на чалавека з выразнай беларускай ідэнтыфікацыяй; чалавека, які ніколі не будзе ўхваляць Мураўёва-вешальніка, які ўсведамляе прыгажосць гісторыі Беларусі і яе культуры ды ведае, хто з кім біўся пад Оршай і хто перамог. У рускую яно ўзятае як абсалютны аналаг кісялёўскага «бандэравец» — нехта шалёны, дурны, зламысны. «Свядомы» ў рускай мове — пачвара, якая «азабочаная» «незалежнасцю», якая не любіць Валерыя Меладзе, не ўсведамляе сонечную прыгажосць дуэта Баскава і Павалій і вымушае ўсіх размаўляць на «мове», нават выкладчыкаў фізікі ў школе.
«Незалежнасць» і прыметнік «незалежный», уплеценыя ў рускую гаворку, ператвараюцца з прыкметы свабоды і культурнай самавітасці ў нешта летуценна-дурное, узятае з анекдоту. «Ну какая у нас, белорусов, может быць «незалежнасць»?»
Асобная размова — пра семантычны комплекс, звязаны са словам «бульба». Яно настолькі ўласцівае рускай мове беларусаў, што часам цалкам замяшчае «картошку», як і «бурак», з-за якога ўжо зусім не бачна «свёклу». Пра бульбу ў рускай ёсць нават беларускія показкі – так нават самы зацяты рускамоўны беларус можа пальнуць выразам «хавайся ў бульбу», які, здаецца і не ўсведамляе як нярускі. Бульбяныя разоры такім чынам — месца, пад цяністымі шатамі якога можна знайсці спакой, дзе можна аддацца роздуму, пакуль ворагі паляць майно суседа. З іншага боку, «бульбаш» — адно з найбольш прыкрых саманайменняў, што ўкраінцы б зрабілі з гарэлкай «Бульбаш», мне нават не хочацца думаць.
Ёсць выпадак вельмі яскравага рэпрэсавання цудоўнага беларускага паняцця «бацька», але я не буду пра гэта шматсловіць — самі ўсё зразумелі.
Вельмі цікавая апрапрыяцыя адбылася з самім паняццем «мова» — калі ў беларускай сказаць «мова», гэта будзе азначаць нашае, роднае слова. Калі тое ж сказаць у рускай — да гэтага дадасца грэблівы суправаджальны комплекс стаўленняў. На «мове» «говорят» «сведомые» і Зенон Позняк. «Мова» – пазнака варожасці ды гвалту.
Напрыканцы хацелася б заўважыць адну прынцыповую акалічнасць: роўна такі ж тэкст можна напісаць і пра рускую лексіку, узятую ў палон беларускай мовай, з перапрашыўкай семантыкі. Паглядзім, напрыклад, на скарыстанне слова «Белоруссия». Яно з’яўляецца выразным адмоўным маркёрам унутры беларускай лексічнай плыні. Мы выкарыстоўваем яго, каб ахарактарызаваць таго, хто яго вымавіў, а не проста пазначыць краіну.
Спадзяюся, кампаратыўная лінгвістыка калі-небудзь дойдзе да даследавання ўсіх гэтых суплётаў. Зразумела, што адбыцца гэта мусіць у тую пару, калі хірургічнае прэпараванне вантробаў слова «бацька» будзе магчымым на філалагічных факультэтах беларускіх дзяржаўных ВНУ без пагрозы звальнення тых, хто прэпаруе. Спадзяюся, у тую няблізкую светлую пару нехта яшчэ згадае пра гэтыя мае нататачкі і іх сціплага аўтара.
Віктар Марціновіч, budzma.by
