Літаратурны крытык Наста Грышчук піша на budzma. by пра актуальнасць п’есаў «Паўлінка» Янкі Купалы і «Пінская шляхта» Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча, якія добра вядомыя нам яшчэ са школьнай праграмы.
Замалёўка з Рэспублікі Фарс-Вадэвіль
Дзень тэатра давялося адзначаць дома, за трансляцыяй «Паўлінкі». Чарговы раз задумалася пра тое, як тэксты з ярлыком «музейны экспанат» аказваюцца не менш актуальнымі, напрыклад, за зводкі з эпідэміялагічных франтоў.
Узяць нашых палітыкаў. Незалежна ад боку барыкадаў яны дзейнічаюць па мадэлі Пустарэвіча: «Я, собственно, вось-цо-да, спрытны — тонка панімаю, што і як раблю». Недалёка мудрасць Крыніцкага: «Дзве дзюркі ў носе — і сканчылося!» (Прыкладна гэтак апісвае перамогу дабра над злом Павел Севярынец у «Беларусаліме».)
Жывучая парода быкоўскіх па-ранейшаму адмаўляе вартасць беларускай культуры: патрабуе «Вайны і міру», напрыклад, або запісвае ролікі пра тое, якая калгасная гэтая вашая мова і які гжэчны маскоўскі акцэнт мовы рускай (узорна дзекаючы пры тым).
Чытайце таксама: «Парыжскай дэкларацыі» няма, а Кардабнёва — ёсць!
Наіўная моладзь тым часам дэкламуе чужыя агіткі (як вершык ля школьнай дошкі) і ўцякае праз акно ў лепшую будучыню. Якой не будзе. Але гэта ўжо «Тутэйшыя» ці, калі хочаце, «Сон на кургане».
*
Купалаву «Паўлінку» адаптаваць пад сучаснасць нічога не каштуе. Проста таму, што нічога не змянілася. Рэчаіснасць, у якой стваралася п’еса, працягваецца. Тое ж — з «Пінскай шляхтай».
У 1866 годзе невядомы аўтар (пытанне, ці быў гэта Дунін-Марцінкевіч) не вытрымаў. Чалавек, даведзены да шаленства местачкоўцамі, іх безнадзейнай цвердалобасцю, слепатой і інфантыльнасцю, напісаў п’еску. Аўтару нічога не заставалася, апрача як смяяцца, голасна і нема. Каліноўскі забіты, краіны — няма. Вялікая віна за гэта ляжыць на тутэйшых, баязлівых пыхлівых зайцах. Якія скачуць па палубе карабля, што тоне, і грызуцца за права звацца шляхціцамі.
Ім бы для пачатку «людзьмі звацца», але гэтае эвалюцыйнае звяно зайцы імкнуцца пераскочыць.
Дэжавю.
*
«Пінскую шляхту» чытаюць у 9 класе. Артыкул пра яе — выдатны артыкул! — напісаў Вячаслаў Рагойша. Ён робіць важную заўвагу:
«Гратэск спатрэбіўся пісьменніку, каб паказаць не столькі „цемнату“ пінскай шляхты, колькі яе запалоханасць. Не забудземся, што дзеянне п’есы адбываецца не толькі „ў глушы Пінскага павета“, але і ў часы надзвычай жорсткай рэакцыі, якая наступіла ў Беларусі пасля падаўлення паўстання 1863 — 1864 гадоў. [...] Галоўная сіла, што рухае развіццё сюжэта фарса-вадэвіля В. Дуніна-Марцінкевіча, — гэта страх».
У нашым невясёлым 2020-м мне бачыцца, што аўтар — у сваім невясёлым 1866-м — пісаў не пра царскі прыгнёт і заганнасць юрыдычнай сістэмы Расіі. Галоўнае зло п’есы не чыноўнік Кручкоў. Я б нават сказала, ён зусім не зло.
Галоўнае зло — пінская шляхта. Беларусы.
Гэта яны (мы) прадалі Рэч Паспалітую. Гэта яны (мы) здалі Каліноўскага. Гэта яны (мы) дайшлі да маразму, даводзячы самім сабе сваю выключнасць, а ў асабліва цяжкіх выпадках — богаабранасць.
Не дзіўна, што т. зв. «адмоўны герой» — станавы прыстаў Кручкоў — выглядае сімпатычна на фоне дуркаватай шляхты. Ён сваяк Швейка, Бэндара і мальераўскіх прайдзісветаў, якіх чытач не асуджае — наадварот, весела пляскае ў далоні вынаходліваму герою. Звярніце ўвагу: Кручкоў нікому не ўчыніў рэальнай шкоды. Больш за тое — ён адзіны ва ўсёй п’есе дапамог закаханым Марысі і Грышку. Паказальны й лёс Куторгі, якому за псеўдасведчанне пагражалі зусім не лозы ў колькасці 20 штук... Аднак той абмежаваўся лёгкім спалохам. Кручкову начхаць на сістэму, якой ён нібыта служыць.
Непрыемнае адкрыццё: паслугач «крывавага рэжыму» харошы ў параўнанні з няздатнай да дзеяння і мыслення шляхты. Але яшчэ непрыемней разумець, што пінская шляхта жыве тут і сёння.
Цяпер цюхай-ліпскія і пратасавіцкія высвятляюць, хто з іх большы пісьменнік і шчыры беларус. Хто мацней б’ецца лбом, молячыся за родную старонку. Тым часам ад рэальнай Беларусі, Беларусі з начосамі, трасянкай і жабрацтвам, яны адмахваюцца як ад назойлівай мухі.
Сённяшні цюхай-ліпскі б’е сябе ў грудзі з крыкам, што ягоны невымерны талент шануюць рускія швейцарцы; пратасавіцкі ў адказ бажыцца, што ягоная кніга лепшая як мінімум стылістычна.
Цюхай-ліпскі змагаецца за свабоду слова, пакуль тая самая свабода не закране ягоныя шкурныя інтарэсы. Пратасавіцкі скардзіцца, што ягоную свабоду абмяжоўваюць, калі ён кідае камяні ў «блудніц» і «садамітаў» з групы ЛГБТ+.
«Літоўскі хутарок»: фемінізм як частка гуманізму
Цюхай-ліпскі абвяшчае крыжовы паход супраць крывавага рэжыму і хаваецца ў кусты; пад дубінкі амапаўцаў трапляюць даверлівыя грышкі, марыські, паўлінкі і якімы. Пратасавіцкі тым часам выкрывае з-за высокага плота (чэшскага ці ангельскага) і злачынны рэжым, і прадажнасць цюхай-ліпскага.
Трагедыя наша не ў тым, што на свеце існуе Кручкоў. Трагедыя ў тым, што Кручкоў існуе, пакуль жыве пінская шляхта.
(Сумнейшая з аповесцяў на свеце — пра шляхту ў беларускім інтэрнэце)
Наста Грышчук, budzma.by
Сачыце за нашымі публікацыямі ў Telegram, Facebook, Вконтакте ды Twitter! А ў нашым Instagram вас чакаюць яскравыя фота!
