Ток-шоў “Ад музеяў да фестываляў: новае жыццё помнікаў гісторыі і культуры” арганізавала культурніцкая кампанія “Будзьма беларусамі!”, а ў якасці спікераў выступілі тэарэтыкі спадчыны і тыя, хто на ўласным прыкладзе выкарыстоўвае яе магчымасці.
Месца для дыскусіі было абранае невыпадкова. Як адзначыў мадэратар падзеі Уладзімір Булаўскі, помнікі гісторыі і культуры знаходзяцца пад увагай у вялікіх гарадах і адметных турыстычных цэнтрах. Горшай сітуацыя выглядае ў вёсках і невялічкіх мястэчках. Досвед Чарэі і суседняй Белай Царквы Чашніцкага раёна ў гэтым сэнсе ўнікальны. Другі год тут паспяхова праходзіць фестываль SPRAVA, галоўнай пляцоўкай для якога стаў паўвостраў на Чарэйскім возеры з руінамі ўніяцкага Троіцкага храма, збудаванага на гэтых землях Сапегамі.
— Разам з мужам, рэжысёрам Мацвеем Сабуравым, музыкам Сяргеем Краўчанкам, а таксама аднадумцамі — здольнымі і таленавітымі людзьмі — мы арганізуем фестываль SPRAVA, каб прыцягнуць увагу да гэтага месца, — адзначыла тэатральны рэжысёр Кацярына Аверкава. Яна нарадзілася ў Мінску, вучылася і працавала ў розных гарадах Беларусі і замежжа. Апошнія пяць гадоў разам з сям’ёй жыве ў Белай Царкве і лічыць сябе мясцовым жыхаром. — Да справы перадусім штурхала любоў да гэтага месца, жаданне зрабіць яго заўважным, а таксама мясцовыя жыхары, неабыякавыя да ўсяго, што тут адбываецца. Так, з ваколіцамі нас пазнаёміла Таццяна Казлоўская — краязнаўца, бібліятэкарка і крыніца ведаў пра гэтае незвычайнае месца. Акрамя прыроднай прыгажосці гэтыя землі атрымалі ў спадчыну надзвычай цікавую гісторыю, у якой пакінулі след Сапегі, Мілашы, Раманавы. Тут ёсць адметнасці, заўважныя адразу, і разам з тым столькі ўсяго прыхавана. Мы налічылі 14 вартых увагі аб’ектаў — ад пагоркаў Татаркі і Шаламаткі да гарадзішча, што згадваецца ў 1066 годзе. Я не пераследую мэты рэканструяваць і аднавіць усё — многія будынкі ў стане руінаў цудоўныя самі па сабе, бо мы адчуваем час, які іх разбурыў. Аднак не хочацца, каб гэта здарылася канчаткова.
“Мы марым адкрыць тут арт-рэзідэнцыю і культурны цэнтр”
Кацярына адзначыла, што фестываль — добрая нагода заявіць пра месца. Пасля яго правядзення пра ваколіцы загаварылі, колькасць ахвочых наведаць Чарэю ўзрасла, і ў аграгарадка з’явілася перспектыва на новае жыццё.
— Мы марым адкрыць тут арт-рэзідэнцыю і культурны цэнтр, — працягвае Кацярына. — У еўрапейскіх краінах гэта распаўсюджаная практыка, калі былы палац ці сядзіба функцыянуе як месца прыцягнення творчых людзей, якія ствараюць тэатральныя, музычныя, мастацкія праекты. Сваёй працай яны дапамагаюць месцу развівацца. У Чарэі ёсць усё для стварэння новай інфраструктуры — прыродны, культурны, гістарычны базіс і грамадская зацікаўленасць.
“Спадчына — гэта не камяні. Гэта сэнсы, якія мы ў іх укладаем”
Каб выкарыстаць патэнцыял гісторыка-культурных каштоўнасцяў для развіцця гарадоў, рэгіёнаў і вёсак, варта пашыраць уяўленне пра спадчыну, упэўнены даследчык і кіраўнік беларускага ICOMOS Сцяпан Стурэйка.
— Спадчына — гэта не камяні. Гэта сэнсы, якія мы ў іх укладаем, — спасылаючыся на ўласную кнігу “Неспакойныя камяні”, патлумачыў спікер. — А калі так, то хто ўкладае, і каму гэтыя сэнсы адрасаваныя? Тут можа быць некалькі кірункаў. Бывае так, што сэнс у камяні ўкладаюць экскурсанты на двухпавярховых неапланах, якія ўпэўненыя, што прыехалі да славутага сярэднявечнага замка. Але больш прадуктыўнай мне падаецца сітуацыя, калі сэнс у аб’екты спадчыны ўкладаюць мясцовыя жыхары, а прыезджыя іх пачынаюць счытваць.
Сцяпан Стурэйка
Спадчынай можа быць усё, што людзі дамовіліся ёю лічыць, удакладняе Сцяпан.
— Гэта фальклор, танцы, традыцыі закаткі сочыва ці закваскі капусты. Мы надзяляем гэтыя рэчы значэннямі. Так, калі акцэнтаваць увагу на драўляных дамах Чарэі, нямецкаму турысту, напрыклад, яна падасца населеным пунктам з выдатнай аўтэнтычнай архітэктурай.
У такім выпадку спадчына, месца і людзі пачынаюць узаемадзейнічаць, што вядзе да развіцця рэгіёна.
“У сучаснай тэорыі спадчыны прынята казаць не столькі пра захаванне, колькі пра выкарыстанне і пра патэнцыял спадчыны”
На гэтым асабліва засяродзіў увагу слухачоў даследчык. І калі з культурным значэннем спадчыны нібыта ўсё зразумела, эканамічны і сацыяльны патэнцыял дае падставы для разважанняў.
— Раніцай мы зайшлі ў кавярню “На ростанях”, — успамінае свой прыезд у Чарэю Сцяпан. — Выпілі кавы і трошкі разгаварыліся з прадавачкай. І яна адразу пахвалілася, як добра ішоў гандаль падчас фестывалю. А каб тут было дзве ці тры такія падзеі? Гэта і ёсць эканамічны патэнцыял. Я таксама даведаўся, што ў мінулым годзе ў Чарэі закрылася школа — гэта перадусім значная сацыяльная праблема, у вырашэнні якой можна выкарыстаць сацыяльны патэнцыял спадчыны. Колькасць моладзі, якая дасягнула чагосьці ў гарадах, хоча жыць у вёсцы і мець працу праз інтэрнэт, расце. Яна шукае месца, дзе жыць, пачынаючы перабіраць тое, што навідавоку. А навідавоку населеныя пункты, вакол якіх адбываюцца цікавыя імпрэзы і фестывалі, забяспечваючы месцу суперрэкламу. І гэта не пра турызм. Гэта пра прыехаць і жыць, гадаваць дзяцей. А значыць, патрэбная школа.
А фестываль ці імпрэза часцей за ўсё грунтуюцца на спадчыне, раскрутка месца вядзе да прыезду хіпстараў, адкрыцця школы і рэалізацыі планаў па гандлі.
“Бессэнсоўна раздзяляць намаганні”
Прыцягваць увагу да помнікаў архітэктуры, да месца, да аб’ектаў спадчыны варта разам, выкарыстоўваючы магчымыя партнёрскія і сяброўскія рэсурсы.
— Мы хочам аб’яднаць людзей, зацікаўленых у гэтым месцы, — адзначыла Кацярына. — Калі першы год мы прыглядаліся адно да аднаго, то сёлета я кажу дзякуй усім — і мясцовым уладам, і епархіі, і бізнес-кампаніям, і валанцёрам, і сябрам. Мы заключылі партнёрства, што стала выгадным перадусім гэтаму месцу. SPRAVA — гэта фестываль, які не мае грашовага партнёра. Нам дапамагаюць рэсурсамі. Ёсць партнёры, якія далі нам дрэва, пясок, інструменты, прадукты харчавання. Фестываль дапамог знайсці партнёраў, гатовых паўдзельнічаць у рэканструкцыі гэтага месца. Да прыкладу, кампанія Remmers прапанавала правесці дыягностыку Троіцкай царквы, а гэта дарагая працэдура. Дзяржава як партнёр бясплатна забяспечыла ахову і медыцынскую дапамогу. А мы можам прапанаваць свае магчымасці і сацыяльныя сувязі. Мы ведаем новыя механізмы і альтэрнатыўныя спосабы развіцця. Таму бессэнсоўна раздзяляць намаганні. У саюзе — будучыня.
Кацярына Аверкава
Захаванне спадчыны супольнымі намаганнямі падтрымаў і Сцяпан.
— Раздзяленне абавязкаў належыць да старой філасофіі. Захаванне спадчыны — супольнасна арыентаванае, — адзначыў ён. — Па-першае, гэта вельмі дорага. Па-другое, яе шмат. І будзе яшчэ больш. У спісе гісторыка-культурнай спадчыны амаль пяць тысяч аб’ектаў, уключаючы цэлыя населеныя пункты. Некалькі сотняў знаходзяцца ў стане руінаў. Як прыватныя фірмы, што выдаткоўваюць сродкі на рэстаўрацыю, і дзяржава вылучаюць тых, каму скіраваць дапамогу? Тут адказ просты: перавагу аддаюць аб’ектам у месцах, дзе людзі змогуць выкарыстаць гэтую спадчыну і развіць яе патэнцыял.
Спікер удакладніў, што ў 2016 годзе Міністэрства культуры складала спіс з 30 аб’ектаў гісторыка-культурнай спадчыны, якім дзяржава гарантавала падтрымку. У яго трапілі помнікі агульнанацыянальнага значэння, а таксама тыя, па рэканструкцыі якіх шмат чаго ўжо зроблена. Імаверна, пры складанні новага спісу Мінкульт будзе арыентавацца на ўменне супольнасці выкарыстаць магчымасці спадчыны.
“Людзям не хапае ўменняў і ведаў пра тое, як працаваць са спадчынай”
Адным з дыскусійных момантаў ток-шоў стала тэма адукацыі і неабходнасці стварэння ў рэгіёнах адукацыйных цэнтраў. Паводле спікераў, мясцовым жыхарам часта не хапае ўменняў і ведаў пра тое, як працаваць са спадчынай, рабіць месца прывабным для наведвання і жыцця.
— Распаўсюд атрымала сацыяльнае прадпрымальніцтва. Лёгка знайсці інвестараў, галоўнае — карэктна ўсё спланаваць, — упэўненая Кацярына. У якасці прыкладу яна называе крэатыўны кластар Utopiastadt, што функцыянуе ў былым будынку чыгункі нямецкага горада Вуперталь. Тут працуюць дызайнеры, мастакі, вэб-распрацоўшчыкі. Дзейнічае веламайстэрня і падтрымліваюцца крэатыўныя стартапы. — Я мару пра такое ў Чарэі. Уявім сабе, што пад такую ўстанову аддаюць будынак закрытай школы. Частка яе функцыянуе як арт-прастора, частка — як гатэль і кавярня. Мы можам знайсці партнёра, які дапаможа адкрыць сталярную майстэрню. Людзі змогуць прыходзіць сюды і вучыцца справе. Зробленую мэблю яны могуць забраць і прадаць, а 5% адлічыць майстэрні на пакрыццё выдаткаў. У людзей з’явяцца працоўныя месцы, бо прастору трэба абслугоўваць, і магчымасць зарабіць.
Паводле сацапытання, якое Кацярына праводзіла ў красавіку, большасць мясцовых жыхароў скардзіцца на беспрацоўе. Праект арт-прасторы абмяркоўваецца, пішацца інвест-праект. Пакуль жа Кацярына адзначыла, што ёй удалося выйграць грант на стварэнне гіду па Чарэі, дзе будуць пазначаныя мясцовыя славутасці.
— Гэта сацыяльны праект, да якога далучацца мясцовыя жыхары і валанцёры, — расказала Кацярына. — Больш за тое, мы зоймемся ачысткай ліпавай алеі. Частка грошай пойдзе на закуп саджанцаў для ўзнаўлення бэзавай алеі.
— У кожным месцы варта праводзіць маніторынг, якая спадчына ёсць і што варта актуалізаваць для прыцягнення ўвагі, часам грантаў, часам — турыстаў, — лічыць Сцяпан. У якасці доказу ён прывёў прыклад Львова, дзе пры падтрымцы нямецкай кампаніі з’явілася група прафесійных цесляроў і разьбяроў, якія прафесійна заняліся рэстаўрацыяй драўляных дзвярэй і вокнаў, якімі славіцца горад. — Людзі ўбачылі, што гэта класна. Суполка мае шмат замоваў. І цяпер гэта ўстойлівы бізнес, які працуе на горад. І на захаванне спадчыны.
Аднак маніторынг патрабуе ведаў. Чарэі пашанцавала. Месцам жыхарства яе абралі маладыя і творчыя людзі, якія, атрымаўшы адукацыю і міжнародны досвед, маюць жаданне і сілы змяняць абранае імі месца да лепшага.
“У нас ёсць месца, якое аб’ядноўвае творчых і вольных людзей”
Трошкі іншы досвед мае кіраўнік праекта “Даліна анёлаў” і гісторыка-культурнага ГА “Спадчына Палесся” Аляксандр Баранаў. За ўласныя грошы Аляксандр набыў у Мазыры будынак былога кляштара цыстэрцаў XVIII стагоддзя. У пазнейшыя часы тут рабілі запалкі, пасля — мэблю. Аляксандр хоча стварыць тут культурніцкую прастору — без абмежаванняў.
— У нас ёсць месца, якое аб’ядноўвае творчых і вольных людзей. Яны вельмі розныя, але кожны робіць сваю справу. І трэба, каб такіх людзей было больш. Кожную пятніцу ў “Крылах анёлаў” збіраюцца мастакі і літаратары. Мы хочам змяніць жыццё нашага горада.
Паводле Аляксандра, разлічваць варта на ўласныя сілы і карыстацца любой магчымасцю, каб захоўваць спадчыну для нашчадкаў.
Аляксандр Баранаў
— Спадчына — гэта не тое, што патрэбнае цяпер. Гэта тое, што будзе патрэбнае далей. Наступным пакаленням, якія многія рэчы могуць пабачыць толькі на паштоўках. Я гэта кажу як чалавек, які, нічога не просячы ў дзяржавы, гатовы выдаткоўваць сваё жыццё і грошы, каб кавалак зямлі, дзе я нарадзіўся, захаваў свой выгляд. Чаму так? Калісьці на маю зямлю прыехалі манахі-цыстэрцы і зрабілі не прыгожую пабудову, а адукацыйны цэнтр. Яны бралі сялянскіх дзяцей і вучылі іх, у той час як айцы-езуіты працавалі толькі са шляхтай, у якой былі грошы.
Плошча набытага Аляксандрам будынка складае каля 1,5 гектара. І за ўласныя сродкі аднавіць месца цалкам і аўтэнтычна будзе вельмі складана. Уладальнік мяркуе, што працы могуць зацягнуцца на дзясяткі гадоў. Цяпер ініцыятыву падтрымліваюць сябры і валанцёры — дапамагаюць з прыборкай смецця, кансервацыяй, распрацоўкай архітэктурных праектаў, каб неўзабаве месца стала адкрытай культурніцкай пляцоўкай і інклюзіўным цэнтрам. Аляксандр таксама збірае народную творчасць і хоча стварыць поўны аўтэнтыкі палескі музей у сапраўднай сялянскай хаце, які будзе і захоўваць спадчыну, і знаёміць з ёй, і папулярызаваць яе.
Кожны з выступоўцаў мае ўласны досвед захавання і выкарыстання спадчыны. І ў любым выпадку ён працуе, бо цэнтрам грамадскага жыцця можа стаць любы аб’ект — руіны касцёла, будынак былой фабрыкі, кляштар, хутар ці сталярная майстэрня. Любое месца мае патэнцыял. Галоўнае — заўважыць яго.
Яна Шыдлоўская
Фота – Алесь Пілецкі
