Беларуская літаратура пачалася з турмы.
Ладна, насамрэч было не зусім так: наш першадрукар Францыск Скарына сядзеў за даўгі памерлага брата.
Астрожнікамі ў розны час пабылі Міцкевіч, Колас, Дунін-Марцінкевіч, Геніюш, Танк, Чарот, Дубоўка, Някляеў… Турэмны лонг-ліст белліту можа заняць увесь тэкст. Да блізнятаў “вайна і вёска” самы час далучыць трэцюю нялюбую сястру – турму.
«Знак бяды». Няпройдзены ўрок белліту
Францішак Аляхновіч так і пісаў пра багатыя на ўражанні гады ў салавецкім лагеры: “Літаратараў у нас было даволі”. На Салаўках быў нават тэатр, цалкам сабе прафесійны, які даваў спектаклі чатыры разы на тыдзень. Аляхновіч працаваў суфлёрам.
Словам, беларуская літаратура можа сказаць тое ж, што й зіцстаршыня Фунт: я заўжды сядзела, пры ўсіх Аляксандрах, пры Мікалаі ІІ, пры Керанскім, пры НЭПе. Адно адрозненне – пры ваенным камунізме, які Фунт перажыў у прафесійным крызісе, беларуская літаратура сядзела як ніколі плённа.
*
Прэмія за турэмную літаратуру з’явілася ў нас недаравальна позна – у 2013 годзе, нават пазней за прэмію Гедройца, горача ўсімі любімую. Пра першую размоў нашмат меней, і прычыны відавочныя: ніхто ў здаровым розуме не абмяняе пару гадоў жыцця на дыплом з падарункамі.
Можна было б падумаць, што цяпер, калі за кратамі ў кароткі час пабывала больш за 30 000 чалавек, турэмная літаратура зверне на сябе большую ўвагу. Але наўрад: кожны новы патэнцыйны чытач мае сваю захапляльную гісторыю. Як злавесна сказаў Аляхновіч, “мне калiсь ня верылi. Казалi, што гэта паэтыцкая выдумка. Хлусьня. Цяпер паверыце”.
Уласна патронам прэміі ён стаў праз тое, што напісаў у 1933 годзе кнігу “У капцюрох ГПУ”, адбыўшы сем гадоў на Салаўках. Што паказальна, успаміны публікаваліся ў Літве, Францыі, Польшчы, Партугаліі, Украіне і толькі напрыканцы 1937-га – па-беларуску ў Беларусі. Наклад разыходзіўся кепска, піша Аляхновіч; прамоцыяй аўтар займаўся сам.
Але як драматург з Вільні апынуўся на Салаўках? А галоўнае – за што?
Якраз дзеля адказу на гэтыя пытанні Аляхновіч і напісаў “У капцюрох ГПУ”. Вядома, у нейкім сэнсе гэта быў тэкст на экспарт: цывілізаваны свет мусіў ведаць пра злачынствы камунізму, пра абсурдны судовы канвеер і гэтак далей. Таксама важна было адрэфлексаваць траўматычны досвед: як бы бадзёра аўтар ні трымаўся (а ён нязменна піша з гумарам, які вы абавязкова ацэніце), досвед траўматычны, відавочна. І ўсё ж не гэтыя прычыны галоўныя.
Непакоілі Аляхновіча, які шчасліва выслізнуў з капцюроў ГПУ, былыя сябры і аднадумцы. “Раз пасадзілі, значыць, усё ж было за што”, – рэфрэнам праходзіць пачварная думка.
Нездаровая атмасфера зрабіла грамадства паранаідальным, адсюль і пытанні “а ўсё-такі за што?”. Асабліва красамоўны фрагмент, у якім фігуруе Змітрок Бядуля: сустрэўшы Аляхновіча па вызваленні ў Мінску, той сказаў: “А што! Бачыце! Вымянялi! Значыцца, не здарма! Значыцца, нешта было...”
Падазрона нагадвае цяперашнія настроі з рукамі Крамля, езуіцкімі хітрыкамі, куклаводамі па абодва бакі нацыянальнай ідэі і іншымі пабочнымі прадуктамі інтэлектуальнай дзейнасці.
Падобнага ўвогуле шмат у свеце Аляхновіча і нашым, хаця паміж годам напісання кнігі і 2020-м раскінуўся амаль векавы прагал. Я адмыслова кажу “прагал”: ста гадоў як не было. Вось Аляхновіч піша пра нежаданне жонкі выхоўваць сына беларусам, бо гэта прыносіць спрэс няшчасці – “калечыш дзіцё!”. Пра ідэалагічныя ўстаноўкі ў свеце мастацтва: “сяляне з 1863 г. гаварылі моваю сучасных камсамольцаў”. “Чырвоныя куткі” з правадырамі – калі ласка, у любой дзяржустанове, ад школы да пракуратуры, вісіць вусаты партрэт. Нават прымусовая падпіска на газеты засталася.
Калі ж завесці размову пра самае галоўнае ў жыцці простага беларуса – сілавікоў і турэмны побыт, – нават такая лёгкая гульня ў паралелі не спатрэбіцца. Тут кнігу можна цытаваць старонкамі.
“Пачалося лета. У перапоўненых падвалах было страшэнна душна. Двое з нас стаялі на нарах, трымаючы ў руках коўдру й махаючы ёю, каб асвяжыць крыху паветра. Гэты жывы вентылятар працаваў безупынна ўвесь дзень. Толькi змянялiся "махальшчыкi".
У канцы дзверы нашай камеры адчынiлiся i ўпхнулi да нас яшчэ каля дваццаці кватарантаў. Ужо й без iх было няўсцерп цесна, спалi мы не толькi на нарах, але й на падлозе, адзiн пры адным, – цяпер ужо нельга было й падумаць, каб нехта мог прылегчы. Каб змясцiць новых арыштантаў, мы былi змушаныя падняцца са сваiх нараў, сабраць i вынесцi iх у калiдор ды размясцiцца, як хто мог, пераважна стоячы, у перапоўненай камеры”.
Як мяркуеце, гэта сведчанне чалавека, якому пашчасціла трапіць на Акрэсціна ў жніўні, – ці ўсё ж Аляхновіча? (Насамрэч я схітрыла, паправіўшы арфаграфію – у аўтарскай версіі можна пазнаць моду 30-х; у астатнім – слова да слова).
Допыты-“канвееры”, клопат родзічаў пра перадачу, спробы забіць час у камеры (дазволенае чытво, гульні, размовы), бясплатны цырк у выкананні следчых (удаюць спачуванне, каб выцягнуць прызнанне), нават кубкі алюмініевыя – усё тое ж.
“Працуюць навыперадкi, хто зь iх больш разгледзiць справаў, хто будзе мець на сваiм сумленьнi больш ахвяраў. Лiтасьць – гэта нядобрая рыса, гэта загана, буржуазная спадчына, iнтэлiгенцкая мяккацеласьць”. Аднолькава пасуе савецкім тройкам і сучаснаму беларускаму суду.
“Куды едзем, я ня ведаў. Адзiн iз жаўнераў сказаў, што ў Маскву, другi нешта буркнуў пра Ленiнград. Гэта – сiстэма: не казаць вязьню праўды”. Які знаёмы метад! – скажа любы, хто стаяў пад РАУСам, спрабуючы дазнацца пра лёс затрыманага сябра.
Застаўся пры нас і стылістычны набытак сацрэалізму – экзатычныя словаформы. У лагеры Аляхновіч быў "караны двохтыднёвым карцарам за нелегальную паправу ботаў". У Мінску яму інкрымінавалі артыкул з наступнай фармулёўкай абвінавачвання: “Участие в организации или содействие организации, действующей в направлении помощи международной буржуазии”. “Цяжкаваты стыль!” – кажа Аляхновіч.
*
Служкі рэжыму ў “Капцюрох…” атрымаліся асабліва хораша. Удалося гэта Аляхновічу дзякуючы здольнасці абстрагавацца і неўміручай самаіроніі. Увогуле, тое, што пісьменнік захаваў яе, – вялікая ўдача: калі ты на краі фізічнага выжывання, спакуса пачаць шкадаваць сябе неадольная. Як толькі пачнеш сябе шкадаваць – страчваеш самакрытычнасць. Страчваеш самакрытычнасць – страчваеш вастрыню зроку, адчуванняў, адэкватнае адчуванне сябе ў прасторы. Гэта канец мастака.
Да гэнай удачы прывёў шэраг іншых, меншых: па-першае, гэта былі толькі сем гадоў, а не дваццаць сем, як у Дубоўкі; па-другое, з пекла Аляхновіч трапіў, як той казаў, “адразу ў рай” – свет буржуазных каштоўнасцяў, “загніваюшчую” Польшчу; па-трэцяе, Аляхновіч меў дачыненне “ўсяго толькі” з ГПУ, а не з НКУС. “А што пры ГПУ крыху лягчэй было, як пры НКВД – гэта не мая вiна”.
Смяецца Аляхновіч пастаянна. І ў прадмове, дзе фігуруе Попутчік (аўтатролінг), і ў аповедзе пра ГПУ (“Надта мiлыя!.. Джэнтэльмэны! А якая простасьць, шчырасьць!.. Ня тое, што ў гнiлых буржуазных краёх!”), і ў астрожнай частцы, і нават у лагернай – усюды знойдзецца нагода для ўсмешкі. Я б нават сказала, што лейтматыў кнігі – не пачварнасць савецкай сістэмы, але наіўнасць аўтара гэтай самай кнігі.
Апафеоз самаіроніі – прамова, агучаная Аляхновічам-персанажам на сяброўскай папойцы з “ветлівымі людзьмі”:
“Таварышы! – клiкнуў, устаўшы з чаркай у руцэ. – Калi, прыехаўшы ў Менск, на другi дзень ранiцой я глянуў праз вакно... Я пабачыў ехаўшыя на вулiцы вазы з цэглай... Цэглай! Таварышы!.. Гэта сымбалiчна! Гэта надзвычайна!.. Цэгла – таварышы!.. Цэгла – гэта будаўляны матар'ял, з цэглы будуюцца новыя дамы... I ў гэтую часiну, як нiколi дасюль, я ўцямiў, я адчуў ува ўсёй глыбiнi, куды я прыехаў... Я прыехаў у краiну Вялiкага Будаўнiцтва!...”
Падкрэслю асобна: Аляхновіч не робіць з сябе ахвяру. І не шукае вінаватых. У яго, насамрэч, няма адназначных злодзеяў і праведнікаў. Ён як бы штораз дзівіцца, што ўсё гэта ўсур’ёз. Нашто, як той казаў, звады і сваркі, допыты, даносы, катаванні, калі мы ўсе разам ляцім да зор?
“Прытрымваюся прынцыпу: ня згушчаць хварбаў. Толькi праўду. Калi што блага – пiшы, што блага, калi што добра – пахвалi! Але людзi ня вераць. Не! Гэты Аляхновiч махлюе. Гэта ня так...” Магчыма, чытацкі недавер якраз і ўзнік праз аўтарскую іронію. Але яна, у сваю чаргу, сведчыць не пра хлусню, а пра галоўную перамогу пісьменніка: ён кіруе матэрыялам, а не матэрыял – ім.
Што робіць кнігу страшна сімпатычнай. Сведчанняў пра жахі саветызму хапае; іх мастацкага асэнсавання непараўнальна менш.
Тэкст і ёсць галоўным доказам таго, што аўтар не імкнуўся да маніпуляцый чытацкімі пачуццямі (а якая спакуса!). Падазраю, што фактуры ў Аляхновіча назбіралася нашмат больш, чым уключана ў кнігу, і з усяго ён прыдзірліва абраў тое, што пойдзе на карысць менавіта літаратурнаму тэксту (алегарычныя сцэны, вострыя рэплікі, персанажы-тыпажы, кантрасты). Штосьці ён падае як нарыс-абагульненне (лагерны побыт, напрыклад); штосьці – як дыялог (каларытная размова мінскіх цётачак); часта проза мяжуе з драматургіяй, што цалкам лагічна, улічваючы сферу мастацкіх інтарэсаў Аляхновіча (тыя ж дыялогі, мізансцэны).
Гэта ўсё да чаго? Да таго, што “У капцюрох ГПУ” – тэкст найперш мастацкі, а ўжо ў другую ці нават трэцюю чаргу – выкрывальніцка-дакументальны. Пра гэта кажуць радзей, чым было б варта.
Напрыканцы лагічна згадаць хрэстаматыйную гісторыю – абмен вязнямі, калі саветы аддалі палякам Аляхновіча, а палякі саветам – Тарашкевіча. Са сведчанняў аўтара “Капцюроў…”, драматычных рэплік накшталт “Бронюсь, куды ды ідзеш?” не гучала. Там, на станцыі Коласава, разгарнулася зусім іншая драма: Аляхновіч думаў пра тое, як бы хутчэй трапіць у свет дробных філістарскіх радасцяў і ўрэшце надзець нармальныя штаны; энтузіяст Тарашкевіч паблажліва ўсміхаўся, ідучы на подзвіг, як ён думаў, будаваць недабудаванае Аляхновічам.
Так Аляхновіч і сказаў свайму вартавому, чакаючы абмену:
– Вось шкада... – замармытаў я хрыплым голасам.
– Чаго шкада? – зьдзiвiўся гепiсты.
– Шкада, што ўжо ня здолею прымаць удзел у сацыялiстычным будаўнiцтве…
P.S. У 1944 годзе Аляхновіча застрэлілі невядомыя на ягонай віленскай кватэры.
Наста Грышчук, budzma.by
