Віктар Марціновіч разглядае на budzma.by серыял «Твань» («Топи») Уладзіміра Мірзоева
Цікава назіраць, як імкліва мы набліжаемся ўжо нават не да 90-х, а да 80-х.
Часоў, калі Алесю Адамовічу даводзілася бегчы ў Маскву, бо пасля ягоных артыкулаў пра Чарнобыль месца на Радзіме ў яго не заставалася, а ў РСФСР ён мог уладкавацца цэлым дырэктарам Інстытута кінематаграфіі.
Бо ў Маскве было больш свабоды, чым у Мінску. У Маскве. Было больш. Свабоды.
У нулявых і ў пачатку дзясятых глядзець рускія фільмы і чытаць рускія раманы беларусу было не дужа цікава, бо рэчаіснасці дзвюх краінаў разышліся на тую адлегласць, якая рабіла канфлікты ўзаеманепазнавальнымі.
Цяпр, у 2020-м, рускія культурныя прадукты зноў робяцца патэнцыйна цікавымі для беларусаў, але не праз збліжэнне сусветаў. А з той банальнай прычыны, што тут усё — літаральна ўсё, уключна з роднай мовай (прыгадайма выпадак з пенсіянерамі, што чыталі Гілевіча ў цягніку) — зрабілася забароненым.
Паўтаруся, сусветы Беларусі і Расіі вельмі розныя. Напрыклад, вы заўважалі, што ў рускіх серыялах паліцэйскія ахвотна бяруць хабар, і гэта нават не асуджаецца, бо там быццам ёсць такі грамадскі кансэнсус: калі дзяржава не можа забяспечыць ахоўнікам парадку дастойны заробак, няма праблемы ў тым, каб тых ахоўнікаў парадку ўтрымлівалі прыватныя асобы? У нас — не так. Ва ўсялякім разе ў серыялах.
Але «Твань» («Топи») Уладзіміра Мірзоева, серыял, зняты па сцэнары Дзмітрыя Глухоўскага, пакідае ўражанне, што гэтае выказванне — у тым ліку пра нас.
Што-што, а твань у нас з рускімі адна й тая ж.
І рэч не толькі ў тым, што, гледзячы на экран, ты раз-пораз пазнаеш беларускія лакацыі, усміхаешся, бачачы, што «маскоўская кватэра» мае за вокнамі вулачку, што мяжуе з мінскім «Корпусам» (здагадваюся, што значная частка «Масквы» праз тутэйшы дэмпінг на кінапрадакшн была знятая ў Мінску — хаця б нечым мы прыдатныя для кінематографа).
Супраца выразна ліберальнага пісьменніка і не менш ліберальнага рэжысёра (пачытайце сінопсіс адной з апошніх прац Мірзоева, «Яе звалі Муму») у настолькі несвабоднай краіне, як Расія, — гэта заўсёды цікава. Тым больш цікава, калі разам яны ствараюць прадукт, які бурыць муры цэнзуры і выходзіць на высокі ўзровень абагульненняў. Настолькі высокі, паўтаруся, што прадукт пачынае асэнсоўваць не толькі тамтэйшую, рускую, хтонь.
Галоўны ліхадзей «Твані» — дырэктар надзвычай бруднага камбіната, што атруціў наваколле вёскі, у якую «ў пошуках духоўнасці» прыязджаюць сталічныя хіпстары.
Гэты дзядок забаўляецца тым, што час ад часу ладзіць паляванне на людзей — інакш «жыць нецікава». Калі яго пытаюцца, навошта ён забівае, адказвае проста: «Люблю рыбаліць, а лепшыя апарышы гадуюцца ў адсечанай чалавечай галаве». Мясцовыя яго завуць «Гаспадар», і ў яго сапраўды ўсё схоплена — ажно да мясцовага святара, які змушаны адпускаць злодзею грахі, бо той святар «набраў крэдытаў», а Гаспадар яму прыплачвае. І, маючы «ўсе пытанні закрытымі» — і на зямлі, і на нябёсах, — той смяецца ў твар людзям, якія мараць вывесці забойцу на чыстую ваду.
«Камбінат дзяржаўны. Калі вы мяне здымеце — сюды прышлюць іншага Гаспадара», — проста тлумачыць ён спрадвечны закон, на якім грунтуецца непахіснасць раскладу. Сяляне, падпарадкаваныя Гаспадару, светапоглядам вельмі падобныя на беларускіх вяскоўцаў. Яны вераць у забабоны, працуюць «на пана» і глядзяць на гараджан з пагардай: маўляў, ходзюць тут усякія, а потым быдла хварэе.
У аматара сучаснай беларускай літаратуры падчас прагляду «Твані» ўвесь час будуць здарацца флэшбэкі на раман «Сфагнум» — я, дарэчы, да гэтага даўно прызвычаіўся: рускі бэстсэлер «Опосредованно» Аляксея Сальнікава мае роўна тую ж фабулу, што раман «Мова», які выйшаў на 6 гадоў раней; серыял «Твань» распавядае пра тую ж багну, якую ўспявае «Сфагнум», што з’явіўся яшчэ ў 2013-м. Мы з рускімі часцяком ходзім аднымі і тымі ж сцежкамі, але рэдка глядзім па баках, каб даведацца, ці не было яшчэ каго ў «нашым» «лесе».
Тут нават ёсць маладая прывабная «вядзьмарка» (Русалка ў «Сфагнуме»), і яе роля ў тэксце супастаўная.
Але калі параўноўваць два гэтыя творы — папулярны расійскі серыял і вядомы толькі вузкаму колу аматараў беларускай кнігі раман, — то яны выразна адрозніваюцца канцоўкай. Фінал «Сфагнуму» — пра тое, што ў сусвеце пануе гармонія. І, хай сабе не дзеяннямі праваахоўных органаў, але збегам абставінаў, усмешкай Космасу ліхадзеі, вінаватыя ў забойстве, міжволі застаюцца пакаранымі.
«Твань» — выказванне пра тое, што Зло перамагае і так будзе заўсёды. Яго можна часова аслабіць, можна нават адсунуць убок. Але «камбінат дзяржаўны; калі вы мяне здымеце — сюды прышлюць іншага Гаспадара».
Можа, у тым невялічкім сюжэтным адрозненні і палягае зерне надзеі для беларусаў?
Віктар Марціновіч, budzma.by
