Валерыя Дэле — спявачка, аўтарка песень. Удзельніца гурта Dee Tree, мае ўласны музычны праект KOOB. З восені 2020 года жыве ў Берліне, вучыцца на джазавую спявачку ў Берлінскім універсітэце мастацтваў. Натхняецца беларускім этна і лічыць беларусаў вельмі крэатыўнаю нацыяй, піша Беларуская Рада культуры ў новым матэрыяле праекта «Артысты перамогі».
Хачу засвоіць усе інструменты стварэння музыкі
Колькі дзён таму быў канцэрт праекту KOOB, таму я яшчэ трохі ў нябёсах лётаю: наколькі ён быў круты! Для гэтага выступу мне давялося шмат з чым папрацаваць, шмат усяго вывучыць, і я вельмі радая, што ўсё ўдалося. KOOB — мой сольны праект, і граць у ім таксама намагаюся сола. Значыць, што я за ўсё адказная, і гэта вельмі цікава.
Распаўсюджаная практыка, калі спявачка, вакалістка выступае ў тандэме з іншым чалавекам — саўндменам: піяністам ці гітарыстам, які працуе менавіта над музычным складнікам. Ніякіх праблемаў у такой супрацы няма, атрымліваецца ўсё добра. Але мне хацелася самою стаць такім вось саўндменам, засвоіць усе інструменты стварэння музыкі. Я вывучаю піяніна і ўжо магу сама сябе суправаджаць на клавішах.
Гэта крута яшчэ таму, што ты разумееш: там, унутры музыкі, канчатковага прадукту, ведаеш усе акорды. З такім разуменнем прасцей потым запрашаць людзей у праект, бо вы гаворыце на той жа мове і можна больш дакладна, выразна рабіць тое, што хочацца.
Да 2020 года нашая музыка была далёкай ад беларускай рэчаіснасці
Да 2020 года я, як і шмат хто з маіх знаёмых, была ва ўнутранай эміграцыі. Грала, спявала ў розных гуртах, мы выконвалі соўл, хіп-хоп, бразільскія мелодыі. Гэтая музыка была вельмі далёкай ад беларускай рэчаіснасці, бо хацелася проста ствараць прыгажосць.
Мне ў той час здавалася, што музыка і не павінна быць актуальнай, адказваць на пытанні часу, а яна мусіць быць вечнай і проста несці прыгажосць, лётаць недзе далёка і высока. Рэчаіснасць была не вельмі крутая, таму музыка дапамагала ствараць альтэрнатыву ёй. Мы амаль не ўзаемадзеялі з тым, што адбывалася навокал. А калі і неяк сутыкаліся з рэчаіснасцю, то гэта было пра нейкія абмежаванні, немагчымасць зладзіць выступ, джэм, бо не было дазволу гарвыканкаму.
Не магу сказаць, што былі дакладныя забароны. Магчыма, разуменне было ўшытае ў свядомасць: проста не ідзі ў палітыку — і ўсё ў цябе будзе класна. Не магу сказаць, што хацела рабіць палітычныя, нацыянальныя гімны, мне гэта не было цікава. Адзінае, што неяк бянтэжыла, — стаўленне работнікаў гарвыканкаму да выступаў з госпэл-хорам. Я чула гісторыі, калі хору не дазвалялі выступаць, бо баяліся, што тыя зацягнуць слухачоў у нейкую сваю секту. Але ж сама па сабе музыка, да якой я мела дачыненне, была настолькі далёкая ад актуальнай павесткі, што ніякай небяспекі яна і не магла ўяўляць.
Памятаю, калі мне было гадоў 20, я яшчэ не займалася музыкаю, была на нейкай імпрэзе ў Грузіі, і ў мяне пыталі, як мы жывём у Беларусі. Я адказвала: вось ты не ідзеш у палітыку — і ўсё ў цябе добра, вандруеш, працуеш. А калі ідзеш у палітыку — рэзка ўсё змяняецца да горшага.
Я не асацыявала сябе з афіцыйнаю культураю Беларусі, якая, прызнаем, не вельмі натхняльная. Іншай культуры і свайго месца ў ёй таксама не шукала. Таму і не ведала, за што мне трэба змагацца, навошта. І ніякага памкнення да гэтага не мела.
Аказваецца, можна мець адміністрацыю, якая ў адэкваце!
Усё здарылася ў 2020-м, бо прыйшло разуменне, што ў мяне ёсць вялікая сямʼя аднадумцаў. Шчыра кажучы, была ў шоку, калі чытала інтэрвʼю Віктара Бабарыкі ды іншых кандыдатаў: у Беларусі ўсё можа быць па-іншаму, можна мець адміністрацыю, якая ў адэкваце! Мне раней нават не прыходзіла да галавы, што такое магчыма. Інтэрвʼю Бабарыкі сталася адкрыццём. Што, і праўда так можна было?! Каб такія людзі працавалі разам, за беларускі народ?! І што яны культуру падтрымліваюць, а не лічаць чужой! Я вельмі натхнілася.
Нашая камандна-адміністрацыйная сістэма не магла не накласці адбітку на свядомасць. Ты з самой школы разумееш, што вакол адбываецца нейкая дзіўная барада. Ты павінен хадзіць на хакейныя матчы, хоць табе гэта нецікава. Усё, што датычыць кіраўніцтва, для цябе закрытае. Ты проста намагаешся знайсці свой шлях і не трапіць у пасткі. Але на ўлады спадзявацца не трэба. Яны не зусім у адэкваце, бо жывуць у сваім свеце.
Тое ж з культурай. У школе канцэрты былі вельмі афіцыйныя: іх проста трэба было зрабіць. Усе працавалі, каб працаваць — без задавальнення і радасці. І такі падыход паўсюль. Калі ты з дзяцінства жывеш у такой рэчаіснасці, то думаеш, што гэта нармальна. Таму я была вельмі абураная, калі зразумела: у маіх мазгах ужо працуе праграма, якой не павінна там быць. Абуралася тым, што не задавала пытанняў. А мусіла б іх задаваць сабе і ўладзе нашмат раней!
У 2020-м, яшчэ напярэдадні выбараў, я пакідала подпісы за кандыдатаў. А потым, калі пачалася жэсць, у мяне перасталі працаваць усе жыццёвыя функцыі. Да таго моманту, як паехала ў Берлін, я проста брала ўдзел у пратэстах. І ўсё. Не магла пісаць музыкі, спяваць. Проста хадзіла на ўсе маршы і для супакаення чытала фэнтэзі.
У той час здавалася: якая тут музыка, калі адбываецца вось такое?!
Якія песні? Проста хадзі нагамі і маўчы
Многія знаёмыя музыкі ў тое лета напісалі шмат выдатных песень. Я таксама хацела неяк адгукнуцца музыкай, але не ўдавалася. Якія песні? Проста хадзі нагамі і маўчы. Так я прахадзіла да кастрычніка, а потым паехала ў Берлін. Было вельмі цяжка. Думала, калі пераеду, то адпішуся ад усіх каналаў з навінамі, выйду з усіх чатаў. Буду час ад часу проста размаўляць з сябрамі, а сама буду жыць новым цікавым жыццём, поўным навучання, джазу і творчасці. Але насамрэч кожны дзень чытала навіны, і яны станавіліся ўсё горшыя.
І на фоне таго, што ўсе гэтыя месяцы сачыла за навінамі, глыбока пра ўсё перажывала, я зразумела, што стаю на мяжы псіхічнага здароўя. Мой унутраны стан падступае да межаў. І калі іх перайсці, будзе нешта змяняцца не ў лепшы бок. Мне хацелася сябе біць, ірваць валасы на галаве... Гэта вельмі дзіўнае пачуццё. Зразумела, што трэба нешта напісаць, інакш проста не вытрываю. І за два дні напісала песню «Не чапай».
З таго моманту ўсвядоміла, што хачу ўстаўляць Беларусь у тое, што раблю ў музыцы. Я не змагу і надалей займацца мастацтвам, якое не мае дачынення да рэчаіснасці.
Калі б не зʼехала з Беларусі, то трапіла б у турму
Я зʼехала з Беларусі крыху раней, чым таго патрабавала навучальная праграма. Бо не магла быць у Мінску. Не змагла б рабіць выгляду, што нічога не адбываецца. Далей хадзіла б на пратэсты. А паколькі я не вельмі ўдачлівы чалавек, то дакладна трапіла б на Акрэсціна. І прымаю для сябе такі варыянт. Я не стала б прыгінацца і забываць сваю годнасць.
Людзі, якія ўжо сядзяць у турмах, далі такі прыклад чалавечай годнасці, што ты не можаш яму здрадзіць. Не адпавядаць той высокай планцы, што яны ўжо паставілі сваймі паводзінамі, стаўленнем, выказваннямі.
Беларуская этнамузыка — агонь!
У школе было беларускае аддзяленне, але мне на той час падавалася, што беларускае не крутое. Гэта было не маё. Але потым, ужо пасля заканчэння ўніверсітэту, гады ў 23, я стала займацца музыкай. І пачала сустракаць вельмі крутых людзей, якія размаўлялі па-беларуску. Пазней адкрыла нашую этнамузыку. Не тую шырспажыўную, сцэнічную, з якой ужо прыбралі ўсю прыгажосць і аўтэнтыку, але сапраўдную. Тую, дзе шмат сілы, прыгажосці. І зразумела, што прапускала дыямент! Пачала шукаць аўдыё з запісамі фальклорных экспедыцыяў. Слухала і ўсведамляла, што гэта і ёсць беларуская культура. Сапраўдная беларушчына, а не «Дажынкі».
Беларуская этнамузыка — агонь, яе трэба шанаваць, захоўваць. Ты не можаш не адчуць захаплення, бо энергія ў ёй вельмі моцная, яна накрывае цябе, як хваля.
З моваю было яшчэ прасцей: я сустрэла класных беларускамоўных асобаў. Зразумела, што ў пачатку можна рабіць памылкі, за іх цябе ніхто не будзе дакараць. Шмат у каго з нашых ёсць комплекс: мы баімся рабіць памылкі, лічым, або я кажу правільна, або буду маўчаць. Але гэта дзіўная пазіцыя. Трэба даваць сабе свабоду проста размаўляць!
Потым пазнаёміліся з Машай Яр і Сяргеем Будкіным, яны вельмі старанна ды з любоўю прывялі мяне да беларушчыны. Натхнілі, падштурхнулі. І з іх пачалася беларуская частка маіх лінгвістычных прыгодаў. Разумею, што ў асяродку старых беларускамоўных можа быць пагарда да неафітаў, але я такога не адчувала.
Прыгадаю выпадак з канцэрту Dee Tree, падчас якога мы спявалі 80 % па-англійску і 20 % — па-беларуску. Пасля выступу да мяне падышлі два мужчыны ў вышыванках і сказалі: «А вось вы бачылі, як добра публіка рэагавала на беларускі матэрыял?» І пачалі даваць парады, якія песні пісаць і як іх спяваць. Не крыўдую на такіх людзей.
Але, натуральна, парадамі такімі карыстацца не буду.
У Беларусі настолькі мала эмігрантаў, што сістэмны расізм проста не паспеў сфармавацца
Мой тата эфіоп. Я не выглядаю тыповаю беларускай. Але падаецца, у Беларусі настолькі мала эмігрантаў, што сістэмны расізм тут проста не паспеў сфармавацца. Ясна, што ў мяне былі нейкія здарэнні праз мой выгляд, але ўспрымаю іх як добрыя.
Мае эфіопскія карані дадалі шмат да таго, як я адчуваю музыку. А можа, такое ўспрыманне музыкі і не мае дачынення да генаў, бо ведаю шмат беларусаў, якія блізкія мне. Але мой голас дакладна гучыць па-іншаму. Дзякую бацьку за гены.
Не магу сказаць, што я напалову эфіопка, бо ніколі там не была. Але з іншага боку, не адчувала сябе ніколі на 100 % беларускаю. Лічыла сябе грамадзянкаю свету. Але пасля 2020 года я пачуваюся выключна беларускай. Ідэнтыфікую сябе з краінаю, людзьмі, менталітэтам, і гэта адчуваецца значна мацней, як раней.
А эфіопская частка проста ёсць. Я яе шаную, але ўсе культурніцкія коды ўва мне выключна беларускія.
Хачу спрыяць сістэмным зменам
Шмат што змянілася ў маёй творчасці, але не магу сказаць, што я паспакайнела, што мне менш адгукаюцца падзеі ў Беларусі. Я ўсё гэтак жа штодзень чытаю навіны. Проста перайшла ў рэжым чакання. Адсылаю паштоўкі, бяру ўдзел у канцэртах. Ад таго настрою разгубленасці, калі не ведала, што рабіць, і проста хадзіла на пратэсты, перайшла да больш сістэмных дзеянняў.
Я ведаю, што хачу рабіць для Беларусі ў Берліне. Хачу прасоўваць нашую культуру, хачу беларускасць адлюстроўваць у сваёй творчасці і пашыраць. Хачу спрыяць сістэмным зменам таго, як Беларусь успрымаецца ў свеце. Гэта таксама маленькі каменьчык у тым, што будуюць усе беларусы.
Дасюль у Нямеччыне кажуць Weißrussland, гэта як Белоруссия. І я папраўляю.
Тут на джэме можна сустрэць сапраўдную бразільскую рэперку
Тут, у Берліне, вельмі моцная прысутнасць электроннай музыкі — высакаякаснай, насычанай электроншчыны. Берлінскае тэхна нават прэтэндуе на залучэнне ў спіс сусветнай спадчыны UNESCO. Берлін — месца, куды прыязджаюць найлепшыя музыкі з усяго свету. Яны вельмі добра граюць, спяваюць, іх шмат. Агульны ўзровень вельмі высокі, і гэта крута! Таму музыкі тут шмат, яна даступная. Амаль усе канцэрты каштуюць € 10 ці нават менш, яны шмат каму цікавыя, людзі маюць да музыкі доступ.
Тут значна больш этнікі з розных краінаў свету. У Беларусі ты літаральна па імёнах ведаеш кубінцаў, сірыйцаў. А ў Берліне ведаць усіх проста немагчыма. Калі ў Мінску былі джэмы і мы спявалі іспанскія песні, гэта быў максімум, куды мы маглі дайсці ў сваіх творчых эксперыментах. А тут на джэме можна сустрэць сапраўдную бразільскую рэперку, якая са сваім бэндам дадасць свой флоў. І гэта будзе аўтэнтычна!
Гледачы тут таксама крыху іншыя. У Беларусі цябе спачатку доўга ацэньваюць: маўляў, дакажы, што ты варты маіх апладысментаў. Тут жа публіка з пачатку на тваім баку, усе гатовы эмацыйна ўключацца. Таму і да мяне ставяцца добра, бо я сваю музыку раблю з задавальненнем. Падчас выступаў кажу, што я беларуска, таму і праз мяне бачаць Беларусь.
Як артыстцы мне тут добра. Таксама шмат эксперыментую, не так даўно пачала рабіць імправізацыйную музыку. Гэта зусім іншы ўзровень, ён збівае з панталыку. Калі робіш імправізаваную музыку, не ведаеш, што і як будзеш граць. Нават маючы ў галаве прыкладны план. У такой музыцы не схаваешся, як, напрыклад, ва ўжо напісаных і дакладна распрацаваных песнях, дзе можна прыхаваць свой кепскі настрой. Неяк па-акторску падцягнуць сябе да настрою песні.
У імправізацыі, калі ты не даеш 100 % таго, што можаш, робіцца вельмі сумна. Або ты там, або не. Гэта вельмі цяжка, але мне вельмі падабаецца.
Бо імправізацыя дае тое, чаго ад іншага жанру проста не атрымаеш.
Толькі праз гэтыя страшныя падзеі людзі знайшлі адно аднаго
Я вельмі сумую па сябрах і па сямʼі. Не магу прыехаць, бо не ўпэўненая, што застануся на волі і змагу потым выехаць. Хоць мае ўлюбёныя месцы ў Мінску ўжо зачыненыя. Не ведаю, ці хацела б бачыць Мінск цяпер, бо значная частка майго Мінску ўжо знікла.
Раней я думала, што можна і на тэлебачанне схадзіць, што з журналістамі з таго боку можна неяк узаемадзеяць. Але пасля таго як мы стаялі на Макаёнка і крычалі «Пакажы Акрэсціна!», калі звольнілі дзясяткі працаўнікоў ды працягваюць іх пераследаваць, пра якія інтэрвʼю можа ісці гаворка?!
У Берліне вельмі моцна адчуваецца беларуская салідарнасць. Яе я адчувала з самога пачатку. Мне моцна дапамаглі з адаптацыяй, парадамі, нават у пошуках жытла. І я таксама стараюся ўкладацца ў супольную працу. З беларускай арганізацыяй Razam ладзім джэмы, выставы. Мне расказвалі, што да жніўня 2020 года ў Нямеччыне не існавала ніякай дыяспары: усе проста пераязджалі, асіміляваліся. Для беларусаў у цэлым не тыпова яднацца. Таму толькі праз гэтыя страшныя падзеі людзі абʼядналіся і знайшлі адно аднаго.
Калі трэба нешта адваёўваць, тады ты шануеш гэта больш. Калі трэба за штось змагацца, то яно значна важнейшае, чымся калі б яно проста было. Рэжым намагаецца паказаць вельмі пагардлівую, змрочную, амаль жывёльную карціну таго, што такое Беларусь і якія беларусы.
Але мы не такія. І варта змагацца за тое, каб ідэнтыфікаваць сябе па-іншаму.
Тэкст: Марына Весялуха, фота: Вераніка Маляўка, byculture.org
