Урокі Радзімы: калі ў 22.53 на зімовыя святы ты ўзыходзіш на ранак сельскай крамы і бачыш, як з усіх кутоў пасёлка да цябе з раз’юшаным рокатам нясуцца фігуры мясцовых niggaz — не спяшайся пужацца. Будзь спакойны. Niggaz не збіраюцца цябе біць і рабаваць. Якой бы натуральнай ні выглядала такая здагадка з улікам пададзеных выразаў на твары. Не! Яны толькі спрабуюць паспець да закрыцця. Адыдзі ўбачок і назірай за тым, як хлопцы нясуцца паўз цябе да запаветных шыхтаў з алкаголем. За тым, як ачалавечваюцца іх твары па меры ўсведамлення таго, што паспелі! Будзь пэўны: выходзіць яны будуць няспешліва і ганарыста, як знаныя дэндзі. Гэта будзе каранацыйны шпацыр, а не выхад. У іх можна нават папрасіць запаліць і не атрымаць у голаў.
Другі ўрок: калі за сталом у Беларусі да цябе, не мясцовага, звяртаецца гаспадар і пытаецца, чаму ты, сэр, не ясі ягонага сала, — гэта пытанне не гастранамічнага характару. Гэта пытанне пра ўсё.
Ці ты чалавек і, калі чалавек — дык які чалавек. І не дай табе Усявышні бразнуць нешта пра веганства, пра шкоду халестэрыну ці — тым болей! — дастаць тэлефончык і працытаваць Вікі пра тое, што свіное сала багатае на транстлушчы, і гэта робіць яго “смяротна небяспечным для сэрца і сасудаў”. Ты можаш думаць так. Ты можаш нават быць веганам, урбаністам, перформерам і абаронцам правоў жывёл. Але пасля таго, як устанеш з-за стала і адыдзеш ад хаты з салам на бяспечную адлегласць. Бо калі ты, замест таго каб зрабіць адзіны прымальны крок — адрэзаць лусту і запіхаць у рот, — пачнеш казаць, чаму не ясі сала, з табой здарыцца роўна тое, што, ты думаў, з табой мусіла здарыцца там, на ганку вясковай крамы ў 22.53.
Аднойчы на гары Арагац у Арменіі я адмовіўся пакаштаваць віна вінаградараў з Эйчміядзіна. Яны сядзелі ў шатры пад нацягнутым паміж дзвюма белымі “Волгамі” лістом цэлафану і гасцінна нацадзілі мне віна, калі я наблізіўся да іх спытацца пра дарогу. Пра сваю памылку я ўспамінаю да гэтых часоў, хаця мяне тады не білі. Сказаць “не” на прапанову пакаштаваць сала ў Беларусі нават горш, чым адмовіцца ад хатняга віна ў Закаўказзі.
“Выхад сала” на беларускім застоллі можа быць розным. Самы неўрачысты — калі вам проста сыпанулі з патэльні скварак да паранай бульбы. Скваркі можна пагрызці ды сплюнуць у жменю, ніхто не зверне ўвагі. Калі сала пакрышанае саломкай у якасці халоднай закускі, трэба ўзяць некалькі трэсачак, кульнуць чарку і абавязкова загрызці цыбуляй. Ці долькай часнаку.
Калі ў вас былі планы пасля застолля пашаптацца за печкай пра “Зорку Венеру” з дачкой гаспадара, забудзьцеся. Сала заўсёды — антонім сэксуальнасці. Яго нельга проста з’есці і пайсці на дзелавую сустрэчу. Праглынанне сала — гэта грэх, падзенне, жарсць і загана. Гэта замена інтыму, якая цалкам выключае гарадскія пяшчотачкі апасля. Саўдзельнікі сала — часнок, цыбуля, чорны хлеб. Пасля таго як пакаштаваў сала, трэба ладна праспацца перад тым, як спрабаваць чытаць “Зорку Венеру” людзям, якія цябе цікавяць. Цалавацца пасля сала з цыбуляй можна спрабаваць хіба што з катом.
І вось, ведаючы ўсё гэта, адмаўляць салу катэгарычна няможна. Калі вы дайшлі да самай урачыстай сутычкі з салам і пабачылі, як гаспадар, як сама царыца ў залатой кароне, нясе да стала вялікую белую лусту, ганарліва дэманструе яе з усіх бакоў, паказваючы рыжыну, а потым рэжа напапалам (чамусьці ў вёсках гасцявы шмат сала абавязкова трэба разрэзаць менавіта пасярэдзіне) і дае вам драбіну — тую драбіну трэба з удзячнасцю праглынуць.
Гэта прычашчэнне, праверка, наколькі ты не басурманін, а свой, наш, родненькі. Над сталом звычайна павісае цішыня: ці возьме? Ці правільна возьме? Ці ведае гэты гарадскі, як сала есці? Ці хрумсне цыбуляй? Ці памаўчыць? Жаваць сала трэба з адпаведным выразам на твары. Памятайце: вас не сушы пачаставалі. Не хамонам, не raw steak. І не — цьфу ты ну ты — карпачам! Не трэба закочваць вочы ці цокаць языком. Паклалі ў рот, упіліся зубамі, размалацілі, глытнулі. Разам са шкарубкай, бо не ядуць скуру толькі разбэшчаныя фіфы. Пасля пайгралі жаўлакамі дзесяць секунд, памаўчалі пахмурна, нібы ўслухоўваючыся ў адчуванні ў вантробах, ды выдалі лаканічна. Без выразу. “Ну, нармальна”. Пасля гэтага хата агалосіцца шумам, усе пачнуць распавядаць анекдоты, ці абмяркоўваць дзяцей Галкіна і Пугачовай. Тады можна расслабіцца. Праверку прайшоў. Што б там табе ні трэба было ад людзей у хаце — дапамогуць. Бо ты — свой. Адным салам мазаны.
Я не веру, што дранікі — візітоўка нашай кухні. Мне цяжка ўявіць продкаў, якія, таўкучыся ля печы, дралі бульбу, каб накарміць сям’ю. Калдуны, бульбяная бабка, клёцкі — усё гэта занадта складанае, штучнае, гарадское. Зранку — яечня са скваркамі. На абед — бліны, але не рускія, нашы: з мачанкай, з распушчанай лыжкай смятаны сярод прысмажанага сальца. У кожнай хаціне ў сенцах — куфар, у якім з зімы да жніўня зберагаюцца бялявыя шматы: на марлі, скурай уніз, у падушцы з солі. У ліпеньскую задуху харчовы скарб можа пражоўкнуць — сапсаванае са скрухай адсякаюць.
Калі я выходзіў падпаскам у поле, мне ў торбу клалі: чацвярцінку чорнага хлеба, палову цыбуліны, варанае ўкрутую яйка ды загорнуты ў газету кавалачак сала. Невялікі, з дзве каробкі запалак. Хапала на ўвесь доўгі летні дзень. Прыйшоўшы з чарадой — вялікі кубак сырадою, і можна спаць. З канікул заўсёды вяртаўся раздабрэўшы.
Сала і да сёння ёсць амаль у кожнай лядоўні. Смяротна небяспечнае для сэрца і сасудаў. Не веганскае. Не сучаснае. Заганнае. Не заўсёды смачнае. У яго няма аналагаў у свеце, бо ў нямецкім шпіку больш мяса, чым тлушчу, а амерыканскі бекон яшчэ і падвэнджаны. Але ёсць адчуванне, што і ў 2200 годзе, падчас застолля мінчан на 130-м паверсе пабудаванага аманцамі жыллёвага комплексу на мяжы Чайнатаўна, пытанне “А чаго ты сала не ясі?” будзе задавацца ўсё з той жа сумессю падазрэння і крыўды.
Віктар Марціновіч, budzma.by
