Я пачуў фразу, што б’е ў сэнсе маркіравання сённяшняй беларускай ідэнтычнасці легендарную «вы ж самі панімаеце». Фраза знайшлася выпадкова, у ранішнім аўтобусе на Вільню. У Ашмянах у бус зайшло на два чалавекі больш, чым было прададзена квіткоў. І ўсе разам пачалі лямантаваць. Кіроўца ўкленчыў, што «ён жа сказаў па тэлефоне, што вольных месцаў 5, а яны, мабыць, прадалі 7». Новыя пасажыры заплакалі, што ім трэба сесці, а сесці няма дзе. Прыбеглая касірка пачала жаліцца, што ўсё гэта праз нейкі сайт, які прадае квіткі, якіх не бачна ў сістэме. Старыя пасажыры пачалі галасіць, маўляў, калі ўжо паедзем, бо вельмі трэба ў Вільню, гараць авіябілеты.
Адбыўся раскошны заторчык. Аўтобус не зрушыць да тае пары, пакуль у салоне ёсць людзі, што стаяць на нагах, гэта забаронена нейкай памежнай інструкцыяй. Калі да ўсіх даходзіць трагізм сітуацыі, кожны бок гэтай патавай партыі пачынае казаць адно і тое ж. Даслоўна: «А што мы можам зрабіць»? Касірка: «А што я магу зрабіць, столькі білетаў прадалося»! Новыя пасажыры: «А што мы можам зрабіць? Мы тыя квіткі набылі легальна»! Кіроўца: «А што я магу зрабіць? Я не магу рушыць, пакуль нехта не выйдзе»! У нетрах салона нараджаецца ідэя: давайце высадзім тых, хто стаіць! Несправядліва, але што мы можам зрабіць? Адна з тых, хто стаіць, аказваецца баявой такой бабуляй, гатовай біцца за права ехаць у Вільню да апошняга. «Я была першая ў чарзе! — даводзіць яна. — Мой квіток – найбольш ранні па набыцці! Хай высаджваюцца тыя, хто набылі апошнімі!» Пахне судом Лінча.
«Выклікайце міліцыю! — патрабуюць у салоне. — У мяне самалёт праз дзве гадзіны!» Нарэшце, выяўляецца, што набыла квіток апошняй дзяўчына з дзіцем, яе высаджваць неяк непрыстойна. Усім яе шкада. Прапанова «выклікайце міліцыю!» пачынае гучаць часцей. Хай міліцыя зробіць. І тут адна постаць у салоне ўздымаецца. І саступае месца дзяўчыне. Тая сядае. І бярэ дзіця на калені. І аўтобус пачынае нарэшце рухацца. А постаць садзіцца на прыступкі — яе, бачна, настолькі прытаміла разборка, што чалавек не супраць, нават калі яго высадзяць на памежжы. Больш за тое, апошні шэраг, уражаны высакароднасцю маладога чалавека, ушчыльняецца і прапануе постаці падсесці. Праблема вырашаная. Без міліцыі. Аказваецца, нешта зрабіць было можна.
У адрозненне ад «вы ж самі панімаеце», «а што мы можам зрабіць?» — лозунг не новы.
«Што мы можам зрабіць?» — мармытала беларуская шляхта, калі пад уплывам пагрозы з усходу пагаджалася ў 1569 годзе на Люблінскую унію, з якой фактычна пачаўся паступовы заняпад ВКЛ.
«Што мы можам зрабіць?» — пыталіся чальцы Падзельнага Сойму ў 1772-м, калі Аўстрыя, Прусія і Расія драбілі Рэч Паспалітую пры першым падзеле.
«Што мы можам зрабіць?» — заломлівалі рукі беларусы, калі пасля паразы паўстання Тадэвуша Касцюшкі зямелька нашая ў 1795-м адыходзіла да чужынцаў.
«А што ж мы можам зрабіць? Іх так мала!» — уздыхалі беларускія сяляне, калі ў 1863-м іх спрабаваў абараніць Кастусь Каліноўскі. У выніку паўстанцаў здавалі свае ж, беларусы, якія своечасова праявілі пільнасць і звярнуліся ў міліцыю.
Гісторыя БНР, устварэнне БССР, 70 гадоў саветаў, згорнутае ў 1994-м Адраджэнне — гэта суцэльнае «А што мы можам зрабіць»?
У гэтай фразе кожнае слова мае значэнне. Звернем увагу на гэтае знямоглае «мы», што супрацьстаіць усёмагутным «ім», з якімі — фатум, за якімі лёс, якім наканавана нас расціснуць. «Мы» — гэта заўсёды безабаронны, але добры бок. Бок, які не прыстасаваны да супраціву, ён віктымны і ўжо гатовы на паразу. «А што мы можам зрабіць?» — пытаюцца ўлады, звяртаючыся да снегу. «А што мы можам зрабіць?» — пытаюцца атрымальнікі хамскай смскі, якая нібыта праз лаканізм замяняе ветлівыя словы «пожалуйста» ды «спасібо» абсалютна раўнаважным па колькасці знакаў чыгунным «убядзіцельная просьба». «А што мы можам зрабіць?» — паціскаюць плячыма прадпрымальнікі, здаравенныя бамбізы, прыстасаваныя гандляваць на марозе, тыя самыя прадпрымальнікі, якім наканавана знікнуць як класу, як знікла Рэч Паспалітая пасля трэцяга падзелу.
Звернем увагу на гэтае разгубленае «а што…», адразу за якім ідзе меркаванне, што трэба, мусіць, выклікаць міліцыю (бо міліцыя — гэта і ёсць «яны»! Тыя, хто заўсёды ведае, што дакладна рабіць). Парадуемся гэтаму пытальніку на канцы. Калі рускія пытаюцца: «Так… Што мы можем здзелаць», тут зусім іншы кантэкст, тут гатоўнасць перайсці ў наступленне, у атаку, тут адбудова плану, а не збянтэжанае мармытанне. Калі англічане пытаюцца «what can we do?» тут няма рытарычнасці, суцэльны прагматызм. Вось гэта мы можам зрабіць, а гэта — не. У нас жа адразу, на старце, згода з лёсам, фатумам, трэцім падзелам. Героі, якія паспрабавалі нешта зрабіць, ідуць на шыбеніцу. І пішуць развітальныя словы Марысьцы сваёй чарнабровай. А ўсялякая навалач, якая настолькі «не можа нічога зрабіць», што менавіта гэтым сваім нерабленнем і забяспечвае вяроўку для герояў, застаецца агаломшана лыпаць вачыма.
І ведаеце, для мяне беларусы — якраз тыя адзінкі, якія «не разумелі» і не заломвалі рукі, «не ведаючы, што рабіць». Яго Вялікасць Стэфан Баторый, дзякуючы якому адкрыўся Віленскі ўніверсітэт, а не Яго Светласць Мікалай Далгарукаў, які «нічога не змог зрабіць» дзеля таго, каб яго не зачынілі ў 1832-м. Касцюшка. Каліноўскі. БНРаўцы.
Нешта зрабіць можна заўсёды.
Трэба проста болей думаць і меней баяцца.
Віктар Марціновіч
