У Беларусі ёсць файныя музыкі. На іх канцэрты людзі едуць аўтобусамі за мяжу, а калі раптам іх запісы ставяць у кавярнях, нягледзячы на «чорныя спісы», людзі тэлефануюць адзін аднаму і паведамляюць пра гэта, як пра найлепшую навіну дня. У Беларусі ёсць сучаснае мастацтва, нічым не горшае за сучаснае мастацтва іншых краінаў Усходняй Еўропы. У нас ёсць галерэя «Ў» і абавязкова будзе «Арт-сядзіба», бо дурасць не можа доўжыцца доўга. У нас ёсць ня толькі сваё Біенале, але нават і Трыенале, так што мы, бадай, круцейшыя за Мілан і Парыж (хай сабе канцэпцыя і рэпрэзентатыўнасць гэтых падзей выклікаюць шмат пытанняў). У нас цяпер ёсць нават опера па Караткевічу.
Але ўсё роўна, вяртаючыся з еўрапейскіх сталіц, міжволі адчуваеш прабелы. Дык чаго не хапае? Выкладаю гэты спіс як наўмысную правакацыю. Калі вы не згодныя ці маеце іншае ўяўленне пра белыя плямы беларускай культуры – пішыце.
1. Бестсэлер
Моцная і чытаная літаратура ёсць шкілетам любой культуры. Можна шмат казаць пра «крызіс паперы», пра скарачэнне накладаў, але нельга не пагадзіцца, што без літаратуры, без пазнавальных аўтараў, творы якіх абмяркоўваюць на кухнях і ў кавярнях, культура будзе кульгавай і непаўнавартаснай. Тэатр, кіно, нават музыка – ўсё гэта цягліцы, якія валакуць культуру наперад, задаюць ёй рух. Літаратура – тое, што існуе глыбей і як бы па-за часам. Яна – назаўсёды. Яна вызначае, праз якія сюжэты, праз якіх герояў, праз якую мову ўсведамляюць сябе людзі.
Зараз у Беларусі няма мастацкага твору, які аб’ядноўваў бы нацыю ў пэўным культурным кансэнсусе. Апошнімі аўтарамі мастацкіх бестсэлераў былі Быкаў і Караткевіч. Іх месца дагэтуль вакантнае.
Пры гэтым хацеў бы адзначыць: беларусам бракуе не таленавітых пісьменнікаў. Нам не хапае тупа сістэмы распаўсюду кніг, якая б дазволіла таленавітым аўтарам прозы ўвайсці ў кожны дом і стаць сумленнем нацыі. Караткевіча і Быкава беларусы памятаюць не таму, што яны былі якасна вышэйшыя за жывых. Проста яны патрапілі ў савецкую сістэму распаўсюду, з яе двухсоттысячнымі тыражамі. Якасная беларускамоўная проза была на кожнай кніжнай палічцы. Зараз наклады ў кніг, якія выходзяць у незалежных выдавецтвах, – 200-300 асобнікаў, набыць іх можна ў 2-3 крамах сталіцы.
Падкрэслю: праблема не ў якасці тэкстаў. Я дагэтуль не разумею, чаму раман Уладзіслава Ахроменкі «Тэорыя змовы» не чытаецца зараз усімі: гэта якасна, гэта надзённа, гэта добра напісана і, да таго ж, гэта не нудна. Раман мае ўсе ўласцівасці, патрэбныя для бестсэлера. Але беларусы дагэтуль таўкуцца на кірмашах, набываюць Акуніна, Данцову і Куэлью і сцвярджаюць, што «беларускай літаратуры не існуе».
2. Фільм
У Беларусі няма кінематографа. За мінулы год не было зроблена ніводнага адметнага фільма, за які не было б сорамна ў той ці іншай ступені. «Вышэй за неба» мае моцныя моманты (але не мае сцэнару і прадакшну), «Здымаць на паражэнне» мае добры прадакшн (але не мае сцэнару). Агулам беларускія фільмы – як залежныя, так і незалежныя, – гэта ўсё розныя ступені недаробленасці. Кожны з існых сцэнарыстаў і рэжысёраў дэманструе патэнцыял і можа «выбухнуць» у будучым. Час ад часу з’яўляюцца выключэнні – прыемна згадваць, напрыклад, лобанаўскі «Случай с пацаном» ці Кудзіненкаву «Акупацыю», ці дудзінскае «На перапуцці». Але збольшага мы існуем без кіно. Аб чынніках добра напісана ў Таццяны Арцімовіч (http://34mag.net/columns/bez-zuboy/). Але я б гэты тэкст (і гэты прысуд) назваў бы не «Без зубоў», а «Без яец». Што, дарэчы, болей бы адпавядала сутнасці.
3. Спектакль
«Местачковае кабарэ» – рух у добры бок, роўна так, як і «Ліфт» Чарняўскай. Але зусім добра было, каб Купалаўскі пачаў бы ставіць творы сучасных беларускіх драматургаў пра сучаснае беларускае жыццё. Можна па-рознаму ставіцца да Паўла Пражко, але сцвярджаць, што ў нас няма сваіх Сігаравых – гэта значыць проста ня ведаць сітуацыі.
4. Помнік
Дзесяцігоддзе, у якім нам выпала жыць, мае ўсе шанцы ўвайсці ў гісторыю як кволае на культурныя падзеі і цалкам ахтунговае для руінаў. І, калі бестсэлер абавязкова яшчэ паўстане, дык левае крыло Нясвіжскага палаца, так, як і сцэнічная каробка Купалаўскага – не адродзяцца ніколі.
Тыя помнікі, да якіх я вазіў іншаземных сяброў у пачатку 2000-х, проста перасталі быць прыстойнымі. Чалавеку з густам цяжка ездзіць у Сынкавічы, бо, прабачце, залатая цыбуліна слепіць вочы.
Але мы тут не для таго, каб ныць. Мы для таго, каб сказаць, чаго не хапае. А не хапае тут адной вельмі прынцыповай рэчы. Нават не рэчы – ідэі. Якая ў сучасных штудыях называецца «музеефікацыяй руінаў».
Кожны раз, калі дзяржава бярэцца за «паляпшэнне» нейкай архітэктурнай перліны – старажытнага замку, ад якога засталася адна сценка, ці палаца, які яшчэ Напалеон Орда маляваў як пагарэлую руіну, яна імкнецца ўзнавіць іх у тым выглядзе, у якім яны былі пабудаваныя. І гэта ў найлепшым выпадку. Бо залаты шар на брамнай вежы ў Нясвіжы дагэтуль яўляецца ў мае начныя кашмары. Дык вось, Навагрудак нам сёння дарагі ў тым выглядзе, у якім ён існуе апошнія стагоддзі. Крэва любае сэрцу беларуса як дзве напаўразбураныя вежы. І не трэба будаваць тут «прыгожанькі» замак з сучаснай чырвонай цэглы, як зрабілі ў Лідзе. Не «адбудоўваць» трэба нашы руіны. Але – музеефікаваць – пераўтвараць у атракцыю, якая ганарыцца сваёй даўніной і разбуранасцю.
5. Поле
Асноўная ж хвароба, ад якой не можа ніяк пазбавіцца беларускі культурны працэс, – адсутнасць «поля мастацтваў», як яго разумеў П’ер Бурдзьё («батаны» могуць пачытаць тут http://bourdieu.name/content/pole-literatury). Бурдзьё бачыў працэс культурнай вытворчасці як сістэму ўладных адносінаў паміж рознымі «цэхамі», «генерацыямі», крытыкамі, «трымальнікамі» і «прэтэндэнтамі». У нас жа ў пэўным сэнсе адсутнічае нават тая камунікатыўная прастора, на якой такое поле магло б «нарасці». Беларуская культура – набор атамізаваных індывідаў, якія люта ненавідзяць, не прызнаюць, ні ў што не ставяць адзін аднаго.
У каментарах Уладзіміра Набокава да перакладу «Яўгена Анегіна» сустракаемся з прозвішчам італьянскага мастака 17-га стагоддзя, Франчэска Альбані. Прычына, па якой успамін пра «Венеру» Альбані дайшоў да сённяшняга дня, у тым, што ў пэўны момант усе паэты Італіі пачалі прысвячаць ёй свае творы.
Пушкін дапамагаў Вяземскаму.
Chemical Brothers міксуе Нормана Кука.
Беларускія пісьменнікі (не ўсе, але!) не дапамагаюць адзін аднаму.
Калі ў іх у інтэрв’ю пытаюцца, каго яны могуць параіць пачытаць, у найлепшым выпадку яны кажуць пра сваіх субутыльнікаў, у найгоршым – пра тое, што ў Беларусі няма літаратуры, апрача іхняй (рэч, дараваць якую немагчыма). Беларускія ды-джэі ўспрымаюць адзін аднаго як канкурэнтаў, а не як братоў і роўных, чым, дарэчы, вельмі дзівяць літоўскіх ды-джэяў. Культура адносінаў з крытыкамі адсутнічае, роўна як і культура крытыкі. Адзін ніколі не скажа добрага слова пра другога.
Паўтаруся: у нас няма поля. Ёсць асобныя выхаваныя персоны, ветлівасць і прыстойныя паводзіны якіх захлынаюцца ў нахабным тупаце астатніх.
Трэба спыняць гэтую вайну ўсіх з усімі.
Узнікне поле – з’явіцца і ўсё астатняе.
Віктар Марціновіч
