Я, здаецца, дайшоў да разумення, чаму апошнія 75 гадоў галоўнай тэмай беларускай культуры была Другая сусветная вайна. Тая вайна, што даўно скончылася. Тая вайна, з якой складаліся савецкія беларусы, беларусы-партызаны, якія таксама ўжо даўно скончыліся. І вось у зусім іншую эпоху, у часы аўтлетаў ды «Рублёўскага», нас працягваюць частаваць вайной, і мы ядзім. Нам смачна. Здавалася б, усё праз намаганне сістэмы захаваць савецкае. Але ведаеце, культура жыве па спрадвечных законах, і кан’юнктура на яе ўзроўні не прыжываецца, адсыхае. Ніякі ідэалагічны аддзел Гарвыканкама не можа прымусіць нас чытаць «У вайны не жаночае аблічча», калі ў нас гэты тэкст не лезе. А мы чытаем. І нездарма Лазніца звяртаецца да Быкава. І нездарма адзін з найбольш прымальных беларускіх незалежных фільмаў апошніх дваццаці пяці гадоў распавядае пра містэрыі, звязаныя з акупацыяй.
Дык, атрымліваецца, вайна, нашая вайна, не скончылася. І не скончылася яна з той жа прычыны, з якой у сіх-тых раманах з забойствам прывід ахвяры вяртаецца, каб пакараць беспакаранага злачынцу.
Вайна дагэтуль актуальная, бо пра яе не сказаная апошняе слова вялікай праўды.
Мы працягваем вяртацца да яе, нібы той хворы на неўроз, які на псіхааналітычным сеансе пад гіпнозам спрабуе прыгадаць траўму з далёкага дзяцінства. Вайна – нашая траўма. І праўда пра яе дагэтуль не згаданая і не агучаная.
Так, пра вайну пісалі ўсе, літаральна кожны буйны беларускі савецкі пісьменнік ХХ стагоддзя, кожны мастак, ад Савіцкага да Шчамялёва. Але ведаеце, шлях, які быў распачаты вадэвільным «вораг-жандар закурыў папіросу і камсамольскі білет аддае» — ён дагэтуль не завершаны. Так, у 50-х, 70-х, 80-х у нашай культуры былі тры вельмі розныя Другія сусветныя войны: было змаганне пісьменнікаў ды гісторыкаў за герояў Брэсцкай крэпасці, жыцці і смерці якіх адразу пасля перамогі спрабавалі арганізавана забыць; быў Караткевіч з «Лісцем каштанаў», нарэшце, заззяла зорка Быкава. Здавалася б, пасля Быкава далейшая шчырасць непатрэбная, бо тут, у гэтых творах, усё – праўда. Але поруч з Быкавым гаварылі Адамовіч, Алексіевіч – і ўсё роўна кранала і бянтэжыла.
Значыць, нешта яшчэ не сказанае. Можа, самае галоўнае. Бо памятаем. Бо вяртаемся.
Кропка яшчэ не пастаўленая. Хто вінаваты? Толькі немцы? Ці, можа, і Сталін? І ягоныя генералы? Хто падпісаў пакт Молатава – Рыбентропа? Хто сябраваў з Гітлерам? Ці вось: кім былі партызаны? Анёламі? Ці анёламі яны былі? І калі яны былі анёламі, адкуль гэтыя ўспаміны пра справы іхнія, што мы спрабуем не публікаваць і да якіх прынцыпова не звяртаемся? Нарэшце, чым была калабарацыя? І каго называць акупантамі? Толькі немцаў? Ці, можа, і тых, хто прыйшоў за імі?
І ў гэтым кантэксце я хацеў бы звярнуць увагу на адну выставу, што адкрылася на мінулым тыдні ў кватэры-музеі Петруся Броўкі на вуліцы Маркса. Апісанне гэтай выставы вас падмане, бо абяцае толькі здымкі тых, хто прайшоў праз вайну, з кароткімі вытрымкамі з іх інтэрв’ю (bo-o-o-ring!). Сапраўдная ж гісторыя гэтай выставы заварожвае.
Двое сябраў Студэнцкага этнаграфічнага таварыства, Міхась і Кацярына Аракчэевы, працавалі ў экспедыцыях ды адшуквалі каштоўныя фрагменты зніклага беларускага фальклору. І раптам яны заўважылі, што іх рэспандэнты раз за разам пачынаюць казаць пра вайну – хаця іх пра гэта не пыталі (згадайма той самы псіхааналітычны сеанс). Вось як гэта апісваюць Кацярына і Міхась: «Не, мы не пыталіся пра вайну. Але людзі распавядалі пра яе па-за сваім жаданнем, як супраць сваёй волі – нібы магутная плынь эмацыйных успамінаў прарывала размову. Не маглі яны не расказаць пра здзек, боль і пакуту свайго маладога жыцця». У нейкі момант яны вырашылі ператварыць гэтыя запісаныя фрагменты гутаркі ў праект, ці, як гэта апісана ў сінопсісе, «візуалізаваць» іх. І яны зрабілі партрэтныя фотаздымкі герояў тых успамінаў, і тут, зноў жа, лепей за саміх мастакоў пра гэта не скажаш: «Іх твары кожнай сваёй рысай сведчаць пра лёсы не менш, чым сказаныя словы. Мы сцвярджаем, што гэта прыгожыя твары, але па-іншаму – менавіта сваёй рэальнасцю, бо ўвесь боль, адлюстраваны ў іх маршчынах, становіцца светлай прыгажосцю».
Але самае галоўнае – гэта эфект, які ўзнікае пры супастаўленні гэтых чорна-белых партрэтаў з фрагментамі інтэрв’ю, пры транскрыбаванні якіх быў захаваны этнаграфічны падыход, якога крыху не хапае кнізе «У вайны не жаночае аблічча». У кожнага твару, які глядзіць на нас са сценкі, – свая гісторыя і свая мова. Вось бабуля распавядае, як праз пачатак вайны быў сарваны яе шлюб, а яна ж ужо і «тухлі белыя» купіла, але «не, не пажаніліся, не» (Вольга Сямёнаўна, 1921-га г. н.)!
Ці вось моцнае апавяданне Ніны Фёдараўны з вёскі Башні: «Выгналі з хат, пагналі ў бежанцы чэраз Дзвіну. І мы там у Дзвіне сталі тапіцца – праламіўся лёд. Падскочылі немцы хто адкуль, павыцягнулі нас… У бежанцах у хазяіна жылі, а там адна карова ў пограбе на ўсю дзярэўню – пограб выкапалі і завялі тую карову. Тады ўжо прыносяць хто бульбы, хто сена карове гэтай. Ну мама ўжо знала – во ты прынёс, во ты прынёс, падоіць і даець. А суп трохі засівіўшы малаком – гэта ўжо бялёны суп, хадзіце есці. А тады знаець мама, што ў тэй хаце рабяты і нечага есці – ну разачку нечага! Тады нас пакорміць – нясіце во туды. Раз ішла я па зіме, па снегу, завалілася, малако разліла, стала плакаць. «Дзе ты разліла?» – Знайшлі, снег еты малочны падабралі, раскіпяцілі, з’елі і жывы былі ўсе чыста». Гэта напраўду, як і сцвярджаецца ў эксплікацыі выставы, «адначасова трагічна, казачна і рэальна, як сцэнар да фільмаў».
Я ўпэўнены, што лёс выставы «Адна зямля – адна памяць» толькі пачынаецца, што наперадзе – экспазіцыі за мяжой, бо не можа быць, каб ёй не зацікавіліся амбасады ды культурныя інстытуты (бо шмат – вельмі шмат чаго засталося па-за дужкамі, не экспанавана, у тым ліку гісторыі тых, хто змагаўся пад бел-чырвона-белымі сцягамі, запісаныя, але не выстаўленыя, бо не час яшчэ).
Праўда пра Другую сусветную дагэтуль не прамоўленая. Калі і каму нарэшце выпадзе гонар сказаць тут апошняе слова? І якім яно будзе, тое слова?
Віктар Марціновіч
