Я п’ю гарбату з чабаром са шклянога кубачка ў кавярні пры гатэлі. Тыповы, нічым не прыкметны для Стамбула інтэр’ер: стракатыя кілімы, трубкі ад кальянаў, вывешаныя ўздоўж сценак (на муштуках напісаны смакі тытуню, з якімі іх трэба карыстаць), нізенькія столікі, шырачэзныя вокны, праз якія фігачыць лютае вясновае сонца. І тут я звяртаю ўвагу, што падлога ў кавярні — шкляная. І праз яе бачныя рудыя ад часу сутарэнні. “А што гэта ў вас там?” — пытаюся ў гаспадара гатэля — дзядзечкі, падобнага адначасова на Більба Бэгінса і Таіпа Эрдагана. “О, зараз я вам пакажу”! — ён энергічна цягне за сабой.
У зямлі проста ля ўвахода ў кухню — пралом, туды вядуць хісткія драўляныя драбіны. Спуск цягнецца даўжэй, чым я чакаў. Тут пахне раскалупанай магілай, мышынымі сікунамі і гісторыяй. Ці, магчыма, гісторыя менавіта так і пахне: раскалупанай магілай і мышамі.
Нарэшце прызямліліся, гаспадар запальвае святло. Мы стаім у велізарным пакоі, які ў тры разы пераўзыходзіць па аб’ёме кавярню, з якой спусціліся. Бочкавыя скляпенні, падлога з абчасаных мармуровых пліт, выкладзеных па прынцыпу тэтрысу, мастацтва, з якім выведзеная столь, уражваюць.
“Гэта гасцявая зала палацу Вялікі Бізантыум. Ён быў пабудаваны Канстанцінам Вялікім у 330-м годзе і цалкам закінуты пасля Чацвёртага паходу крыжакоў. З тае пары гэты комплекс знаходзіцца ў заняпадзе, большая яго частка — пад зямлёй. Мы наткнуліся на гэтыя камянюкі пасля таго, як набылі ўчастак пад гатэль і пачалі капаць катлаван пад фундамент. Залы цягнуцца праз вуліцу, да Four Seasons Hotel. Я вывез адсюль 600 самазвалаў з зямлёй, каб агаліць інтэр’еры”. Мы праходзім далей і апынаемся ў пакоі, застаўленым выкапнямі з розных эпох: вось каменныя слупкі, што не дазвалялі конным павозкам выязджаць на ходнікі, вось агароджы — амаль такой жа формы, але адлітыя з жалеза ў ХІХ стагоддзі, вось фрагменты жырандолі дома, які стаяў тут у сярэднявеччы. Я чалавек не дужа легкаверны, то пакуль дзядзечка валачэцца наперад, неўпрыкмет чэкаю ў тэлефонным гайдбуку “Great Palace of Byzantium”. “Пабудаваны ў 330-м, зруйнаваны ў 1204-м, цяпер схаваны пад зямлёй у раёне Four Seasons Hotel”, — пацвярджае Lonely Planet. То гаспадар не маніць.
“У гэтай зале быў пакой для акамадацыі жонак амбасадараў, якіх прымаў палац, вось тут — уваход у лазні”, — ён расказвае анекдоты пра розных імператараў, што былі ўладальнікамі гэтай маёмасці, іранізуе з таго, што ўдзельнікі апошніх крыжовых паходаў праявілі больш спрытнасці ў рабаванні хрысціянскага Канстанцінопаля, чым у барацьбе з ворагамі веры, малюе, як месціліся тэрасы з садамі пры палацы. “А вось тут якраз знаходзіцца ваш пакой”, — гаспадар тыцкае ў драўляны насціл над дзюркай у падлозе. Ён абапіраецца на скляпенне ІІІ стагоддзя, карыстаючы яго як фундамент.
Калі мы выбіраемся з гэтага падземнага горада, маё адчуванне Стамбула змяняецца: мегаполіс пачынае ўспрымацца слаістым пірагом, у якім заселены толькі самы верхні, самы танюткі, слой. А знізу — аркі, галерэі, зводы, нябожчыкі, лазні, у якіх мыліся нябожчыкі, ложкі, на якіх яны кахаліся.
“Слухайце! Але ж чаму нідзе ў вашым гатэлі няма ні слоўца пра археалагічныя скарбы, якія схаваныя пад ім? — шчыра дзіўлюся я. — Чаму было не назваць гатэль “Бізантыум” і не прасоўваць яго з ухілам у гісторыю”? І вось тут гатэльер выдае нешта вельмі незвычайнае. Ён кажа: “Я паказаў вам тыя скляпенні таму, што вы паглядзелі сабе пад ногі і пацікавіліся. Але для большасці турыстаў гісторыя не тое каб была вельмі пажаданай”.
Мы сядаем на фатэлі, і ён працягвае: “Яны ідуць па гісторыю ў св. Сафію, палац Топкапы і музей. Гэта іх даніна культурнасці. Гісторыя імі перажываецца як нешта нясцерпнае, як урок у школе. У рэстарацыі пры сваім гатэлі яны хацелі б выпіць піва і паспяваць Black Eyed Pees у караоке. Гісторыя тут будзе толькі замінаць”.
Далей ён распавядае пра некалькі тыпаў турыстаў: тых, што прыязджаюць на шопінг, тых, што прыязджаюць паесці і выпіць, і апошніх, якія цікавяцца культурай. “Трэціх не тое каб вельмі шмат. Але яны і ствараюць інтарэс да краіны. Раней у Стамбул ездзілі толькі першыя два тыпы. І тут сапраўды смачная ежа і танная бавоўна. Гэтых турыстаў шмат, бо яны — людская большасць. Большасці заўсёды хочацца есці і шопіцца. Але ў сусветныя турыстычныя топы мы трапілі пасля таго, як намі зацікавіліся апошнія. Не трэба кожнаму мінаку распавядаць пра Канстанціна Вялікага і пачатак хрысціянства. Гэта яго стоміць, ён пачне нудзіцца. Але калі ў цябе запытаюцца — тут павінны быць загартаваны стос яркіх цікавостак”.
Я моцна задумаўся, усвядоміўшы, што Беларусь сёння, прапануючы аграсядзібны турызм, разбаўлены вандроўкай да Лініі Сталіна, прыцягвае да сябе акурат два першыя тыпы прыгоднікаў. А вось трэці, самы важны, знаходзіцца па-за фокусам тых, хто топіць за нашу турыстычную прывабнасць. Хаця па факце наша Радзіма не менш слаістая за зямлю Канстанцінопаля. І шмат якія дамкі нават у мінскім цэнтры, нават на вуліцы Маркса, выбудаваныя на фундаментах, узведзеных зусім не за сталінскім часам. Але калі ў тыповага прадстаўніка індустрыі спытаць пра згадкі Альгерда ў Аксамітнай кнізе ці каранацыю Жыгімонта, ён падвісне ці палезе ў Вікі, каб потым нудна пераказаць прачытанае. І ва ўсёй нашай краіне не так ужо шмат людзей, якія ведаюць уласную гісторыю на ўзроўні, які прадэманстраваў звычайны стамбулец, падобны адначасова на Більба Бэгінса і Таіпа Эрдагана. Адно цягне за сабой другое: цікавасць “культурных” турыстаў да семіётыкі архітраўных мазаік у раннехрысціянскай Царкве Хрыста на Палях выклікае патрэбу Турэччыны фінансаваць гістарычныя даследаванні. Так самымі важнымі для бюджэту гісторыкамі робяцца экскурсаводы.
“А што цікавага раскажаш пра свой край? — запытаўся суразмоўнік. — Пра “Bella Русю?” Узважыўшы момант, я прыгадаў анекдот пра тое, як вандроўніца і авантурыстка Саламея Пільштынова падманвала ў Канстанцінопалі асманскіх вартавых, распіваючы на іх вачах забароненае султанам і рэлігіяй віно. Яна ліла яго ў пляшкі з-пад фруктовай вадзіцы і аднойчы ледзь не папалася, калі шклянка разбілася ля вартавога. “Што цікава, у Беларусі ў плане вынаходлівасці ў спажыванні алкаголю на вуліцы амаль нічога не змянілася. Мы ўсё гэтак жа разліваем яго ў паўтарахі ад фруктовай вадзіцы, калі хочам падмануць вартавых султана, які забараніў спажыванне”.
“Харошая гісторыя. Працуе адразу для ўсіх трох відаў турыстаў. Табе варта адкрыць гатэль у Мінску, my friend!” — прапанаваў гаспадар. Хіба што ў іншым жыцці, хіба што ў іншым жыцці.
Віктар Марціновіч, budzma.by
