На мінулым тыдні мы размаўлялі пра тое ў Камп-Лінтфарце з Аксанай Забужка, найбольш вядомай у свеце ўкраінскай пісьменніцай. Вось, быў вялікі літаратурны праект 90-х, з якога паходзяць рускі Уладзімір Сарокін, беларуска Святлана Алексіевіч, украінец Юры Андруховіч. Гэта быў час вялікіх тэмаў і малых адрозненняў, калі ўкраінец мог паразумецца з літоўцам, армянін пазнаваў свае беды ў аповедах беларуса, а чалавек на Урале пераказваў анекдоты, пачутыя ў Адэсе (і было смешна). У постсавецкіх краінах імкліва паўставала ўласная буйная літаратура на нацыянальных мовах, літаратура тая была запатрабаваная на Захадзе, і здавалася, што гэткі суплёт траўмаваных саветамі культур будзе трываць на ўзаемнай цікаўнасці заўсёды.
Пасля ельцынская пара скончылася, яе прарокі ці то змяніліся і прыслухаліся да гулу новай эпохі, ці засталіся ў мінулым і працягнулі пісаць ужо не сугучныя часу рэчы (шмат у чым выпадак Пялевіна, які з году ў год друкуе адзін і той жа раман). Прайшло дваццаць гадоў, і падаецца, што ці то час змяльчэў, ці то тэмы зрабіліся менш цікавымі, ці то драбнюткі боль асобна ўзятых адзінак ужо не скаланае вялікую і некалі едную чытацкую масу.
Да таго ж шмат хто з маладых, на якіх ускладаліся прарокамі 90-х буйныя надзеі, тыя надзеі змарнавалі, скончыўшы (у найлепшым выпадку) палітрукамі у батальёнах ДНР. І вось пасярэдзіне другога дзесяцігоддзя новай эры мы маем усё той жа набор знакавых кніжак, якія пералічвалі замежным знаёмцам дваццаць гадоў назад. “Ці чыталі лі вы Алексіевіч?” Ці знаёмыя з Андруховічам?” “Ці ведаеце Арлова?”
Жывыя класікі 1990-х моўчкі назіраюць за вошканнямі бягучай дыгітальнай эпохі. Усе гэтыя хуткія ўздымы і такія ж хуткія падзенні ў небыццё instant-прарокаў. Яны не даюць інтэрв’ю пра тое, куды пайсці на выходных, не з’яўляюцца на фестывалях вулічнай ежы, у публічнай прасторы ніколі не кажуць пра сучасныя кнігі, якія чытаюць (і ці чытаюць?). Толькі зрэдку яны наважваюцца апублікаваць нешта новае. Беларуская літаратура ў гэткіх умовах ператвараецца ў “занятак маладых” (30-50 гадоў) пры маўчанні носьбітаў традыцыі. Светаўспрыняцце народжаных у 1960-х – 1980-х заступае светаўспрыняцце папярэднікаў, і ніякага дыялогу тут няма: пройдзе яшчэ дзесяць гадоў, генерацыя народжаных ў 1990-х – 2010-х зменіць ля мікрафонаў тых, хто кажа сёння, ад эпохі ў трыццаць гадоў застанецца два-тры прозвішчы.
У гэткіх умовах я разумею, чаму маўчыць большасць прадстаўнікоў сталейшай генерацыі, але ліхаманкава хапаюся за любую кніжку, якая з’яўляецца з таго боку. Пры ўсёй адрознасці тэмаў, фабулы і нават ступені летуценнасці, “Хвілінка-2” Ігара Бабкова вельмі сугучная кнізе, якую на мінулым тыдні прадставіў Уладзімір Арлоў.
“Танцы над горадам”, як і “Хвілінка” (у абедзвюх яе частках), – збор гісторый, у якіх галоўныя дзейныя асобы не адкладаюць на адпачынак у Турэччыне, не выплачваюць крэдыт на аўто, але размаўляюць са зданямі, танцуюць на дахах і дэшыфруюць пасланні, закадаваныя ў плямах Месяца.
І Арлоў, і Бабкоў гадаваліся ў часы, калі ў прозе панаваў сацыялістычны рэалізм, а таму (як мне падаецца) іх проза наскрозь метафізічная. Яны заступілі на змену традыцыі, у якой амаль не было месца для чуллівасці і эратызму, таму (як мне падаецца) у абедзвюх выпадках мы маем больш сэксу, чым можна было б чакаць зыходзячы з сінопсісаў. Але вось што галоўнае: і ў Арлова, і ў Бабкова мы бачым мадэль свету, якая стасуецца з рэальнасцю іншым, чым у творах маёй генерацыі, чынам.
Там, дзе малады пісьменнік (да 50 гадоў), выгадаваны акудовічаўскім постмадэрнізмам, імкнецца прадставіць свет лагічным, лінейным, не раскіданым на драбнюткія фрагменты, падлеглым апісанню, – там творцы сталага веку паддаюць магічнага рэалізму, гэткай сумесі Маркеса і Лінча (той часткі Лінча, якая пра “Твін пікс”). Там, дзе чалавек маёй генерацыі бачыць не проста зразумелы, але ўжо і абрыдлы навакольны свет, Бабкоў і Арлоў наганяюць натоўп прывідаў, насельнікаў сусветаў, у якія можна трапіць хіба што праз тунэль месяцовага святла на чорным небе.
Раман “Узроўні жыцця” Джуліяна Барнса (тут можна прачытаць гісторыю пра яго) складаецца з трох частак. У першай апавядаецца пра вынаходніцтва паветраных балонаў, у другой даецца жыццяпіс Сары Бернар, якой пашчасціла быць адной з першых у свеце карыстальніц паветраных шароў, у трэцяй Барнс раптоўна распавядае вельмі асабістую гісторыю пра тое, як цяжка яму было, калі памерла жонка, Пэт Кавана. Калі чытаеш першую частку, прыгадваеш “Рух” Алеся Пашкевіча, бо засваенне паветранай прасторы апісаная Барнсам з той жа дасканаласцю, з якой у “Руху” апісаная гісторыя дызельнага рухавіка, калі пераходзіш да трэцяй – проста губляеш разуменне, як раздзелы звязаныя паміж сабой. Пры чым тут пачуццё палёту да любові Барнса да жанчыны і як знітаваныя людзі, якія разбіліся падчас падзення першых аэрабалонаў, з пачуццём страты, якому прысвечаная трэцяя частка? А потым закрываеш кніжку, выдыхаеш – і раптам разумееш усё. І сувязі, і метафары. І ўсведамляеш, што вось толькі так, без дэманстрацыі швоў, якімі счэпленыя раздзелы, і можна было зрабіць такі раман вытанчаным. І “Хвілінка-2”, і “Танцы над горадам” зробленыя на гэты жа капыл. Не спяшайцеся здзіўляцца, кожная новая частка не толькі тлумачыць папярэднія, але і змяняе іх змест.
Кажуць, кнігі трэба чытаць, каб лепей разумець рэальнасць. Але ў выпадку з беларускай рэальнасцю, якая не змянялася 25 гадоў, у кнігі іншая задача. Кніжку хочацца чытаць, каб перастаць тую рэальнасць разумець. Каб адчуць, што за кожнай даўно вывучанай з’явай, за кожным трамваем, што грукоча пад вокнамі, і за кожнай цётачкай, што спаганяе ў тым трамваі з цябе штраф, праглядае бачны воку толькі ў месяцовыя ночы натоўп карузлікаў, тапельцаў з перлінкай ў вуху ды іншая “эстэтыка вусцішы”.
Нашая генерацыя лекуецца ад прагорклай зразумеласці наваколля, з “божымі кароўкамі”, якія “не кураць у краватке”, сыходам у віртуал. Фэйсбукам, дзе можна рэзка абмежаваць колькасць непрыемных табе храп, еўрапейскімі драмамі, амерыканскімі камедыямі ды паўднёвакарэйскімі шутарамі для XBOX. Тыя з нас, хто ўмее пісаць, ствараюць тэксты пра гэты такі зразумелы, такі прыўкрасны і такі часам абрыдлы ў сваёй зразумеласці свет. Чытанне гэтых тэкстаў вымусіць вас смяяцца, часам яно вымусіць вас плакаць, але не здольнае да цуду, які робіць з рэальнасцю Уладзімір Арлоў і прадстаўнікі яго магутнай пісьменніцкай генерацыі. Яно не ператворыць рэальнасць у невытлумачальную загадку, якую хочацца спасцігнуць.
Віктар Марціновіч
