Што мы маглі б сказаць сёння нашым яшчэ не народжаным унукам, якія парады даць ім на будучыню ў час, калі тую самую будучыню планаваць амаль немагчыма? Хіба што навучыць саджаць бульбу. А гэта, між іншым, не так проста, як можа падавацца, бо, як паказвае гісторыя, на ўрадлівасць бульбы надта ўплывае геапалітычная сітуацыя. Марыя Касцюковіч разважае ў сваім эсэ, напісаным у выглядзе ліста да будучага ўнука, пра тое, што адбываецца сёння ў нашым грамадстве і пра будучыню Беларусі.
Даражэнькі ўнучак, я веру, што маё пакаленне не разнясе планету на шматкі, а таму ты пакуль маеш досыць вялікія шанцы з’явіцца на свет. Прынамсі цяпер мы, здаецца, нават спынілі адваротны ход часу, які адкідаў і адкідаў нас у безвыходнае мінулае, і знаходзімся ва ўпэўненым цяперашнім часе, які не пакідае нам надзеі штосьці планаваць больш чым на тыдзень наперад. Калі мы яшчэ крышачку націснем, то, магчыма, зноў пачнем бачыць будучыню. Вось на той выпадак я табе і пішу. Бо пакуль яшчэ твая патэнцыйная бабця ў цвярозым розуме, яна мае сёе-тое табе паведаміць.
Дык вось, па-першае, унучак, калі табе скажуць, што бабця твая жыла ў райскай краіне за райскім часам, а пасля яе развалілі/знішчылі/папсавалі, то як твая родная бабка сцвярджаю катэгарычна: трындзяць. Кропка.
Па-другое, унучак, здагадваюся, што ў тваёй будучыні імперыю, якой бы яна ні стала, дагэтуль трасе ў канвульсіях і яна дадушвае аскепкі адных калоній рукамі іншых, глыбей праглынутых калоній. Што я магу сказаць, унучак: трымайся, хутка яе пачне ванітаваць. Пастарайся, унучак, плануючы сваі чэленджы і дасягненні, рэтрыты і стартапы, мець гэта на розуме: аднойчы, у даволі прадказальны, але ж заўсёды нечаканы момант імперыю заванітуе. Тады, унучак, хавайся ў бульбу.
Уласна, пра бульбу я табе і пішу. Адзіны верны спосаб перажыць ваніты імперый пакінула мне яшчэ твая прабабка, а мая бабка, дачка двойчы сасланага мадзьяра, ветэранка вайны, якую адны лічаць свяшчэннай, а іншыя — крывавай, і толькі ад блізкасці дыктатара да палітычнай смерці залежыць, якой менавіта цяпер. Умей пасадзіць бульбу нягледзячы ні на што, казала твая прабабка. І паспрабуй мне толькі лезці правяраць, ці так яно было.
Як паказвае гісторыя, на ўрадлівасць бульбы надта ўплывае геапалітычная сітуацыя. Бываюць, унучак, такія сітуацыі, што імперыя ідзе вайной, каб прымусіць саджаць бульбу па-іхняму, ды зямлю ўгнойвае не па-людску, калійнымі солямі, а па-імперску — маладымі хлапцамі. Ніякая бульба тады не родзіць. Запомні, унук, і запішы: калі вакол цябе пачынаюць казаць пра вайну — адразу павер, што яна будзе. Павер і не трасіся. Трэсці цябе будзе і так. То пазбаў сябе хоць ад ліхаманкі надзеі.
Увогуле, унучак, можа стацца так, што ў жыцці табе давядзецца паспытаць рознага досведу: можа, колькі гадоў ты правядзеш за кратамі, плоцячы сваім лёсам за здароўечка якога чарговага герантакрата, а можа, дом твой зруйнуе які яшчэ герантакрат, якому вайна замест маладзільных яблычкаў.
Магчыма, час, у якім ты будзеш жыць, расцягнецца, бы гума, і ў ім не будзе будучыні, а можа, наадварот, табе пашчасціць жыць у малады і хуткі час і назіраць, як будучыня настае не дзесьці там, за мяжой, а тут і цяпер.
Я не ведаю, чаго захочуць твае сучаснікі: ці захочуць яны ніколі не сталець і абяруць настальгію па міфічным залатым веку, ці ім будзе больш даспадобы будаваць новую магутную імперыю і быць вечна маладымі. Так ці інакш, унучак, трымайся ад іх падалей. З імі бульбы не пасадзіш.
Дык вось, бульбу спачатку перабяры. Саджаць лепш дробненькую, а як трапіцца буйная, падзялі яе па колькасці вочак. Саджаючы ж яе, мусіш адчуваць сябе чалавекам вольным. Напачатку трэба ўпрэгчыся ў плуг і разараць як след поле. Калі ж плуга не маеш, то можна і рыдлёўкай, але ж памятай: бульба любіць парадачак, таму разбі спачатку радочкі, а пасля, насыпаўшы кошык угнаення, ідзі па сваім полі велічна і спакойна і раскідвай угнаенне махамі цвёрдымі і шырокімі. Саджаючы ж, нясі вядро па полі роўненька і свабоднай рукой кідай бульбіны ў каляіну велічна і спакойна. Пасадзіўшы, упражыся ў плуг ды заворвай, а як не маеш плуга, то рыдлёўкай ператвары бульбяныя акопчыкі ў брустверы (бачыш, унучак, бульба і тая ведае слоўнік вайны).
Далей, унучак, чакай дожджычку, а пакуль я табе распавяду, як чакаем дожджыку мы. Калі табе там, у будучыні, скажуць цвёрда, што ў часы тваёй бабулі было чорным, а што белым, хто сваім, а хто чужым, дык я табе як бабуля адкажу: трындзяць. Трындзяць і тыя, і гэтыя, і паўсюль толькі і робяць, што трындзяць.
Чаго толькі мы не зведалі, чакаючы дожджыку: адных кідалі за краты, другіх збівалі, трэція беглі, чацвёртыя прыстасоўваліся. Адны вінавацілі другіх, другія трэціх, усе разам вінавацілі чацвёртых, чацвёртыя маўчалі, і пакуль яны маўчалі, прыходзілі пятыя і ўсіх білі. А навокал ішлі мірныя маршы, узброеныя амапаўцы, ішлі мігранты, ішлі ўцекачы, ажно пакуль аднойчы не пайшлі салдаты — і хто прыйдзе за імі, мы таксама можам прадказаць.
Як імперыю пачынае ванітаваць, гэта, унучак, лёгка пазнаць па прыкмеце: навокал пачынаюць абвінавачваць адно аднаго і трындзець пра духоўнасць і гістарычны шлях, пра сусветныя змовы і таемную зброю, пра славянскі свет і веліч асаблівага развіцця, пра вялікіх стырнікаў і здраднікаў радзімы. Навокал толькі і робяць, што трындзяць, каб заглушыць грымоты выбухаў. І чым грамчэй выбухае, тым мацнейшай бздуры народу патрэбна.
Распавяду табе тры самыя непрыемныя навіны пра жыццё. Першая: у ім да халеры трындзяць і ўсе адначасова. Другая: нікому ніколі не зразумела, што адбываецца, таму ўсе проста лаюцца, каб пажыць падолей. Трэцяя: тое, што ў тваім падручніку гісторыі зойме два радкі ці нават адзін працяжнік між датамі, адымае насамрэч да халеры гадоў і чалавечых жыццяў. Уяві сабе, пакуль ідуць рэпрэсіі, даводзіцца будзённа быць, працаваць, піць гарбату і чытаць кніжкі, і пакуль вайна, неабходна большую частку часу запаўняць проста быццём, бо пакуль адбываецца гісторыя, насамрэч не адбываецца нічога і ніхто ні халеры не разумее.
Кола гісторыі круціцца так марудна і будзённа, унучак, што адзін ледзь чутны залп «Аўроры» цягнецца сто гадоў, і сёмае пакаленне ідзе на вайну яшчэ пад ягонае рэха. Дык вось, і тваё жыццё, можа, яшчэ пройдзе пад тым залпам, а таму, унучак, май сумленне не рабіць выгляд, быццам ты яго не чуеш, але ж май гонар працягваць рабіць сваю справу. Мы робім важную справу — сваім жыццём набліжаем дожджык.
Бульба любіць пяшчоту і волю. Урадлівасць яе надта залежыць ад любові, а таму, даражэнькі, своечасова вывучай мову нянавісці — яе дакладна бракаваць не будзе з усіх бакоў, а аднойчы ты прачнешся па шыю ў нянавісці найвышэйшага гатунку, — каб выпадкова ёю не скарыстацца.
Каларадскіх жучкоў, што аднойчы з’явяцца на лістах тлустымі чырвонымі вусенямі ці чорна-белымі вусачамі, лепш збірай у слоік з газай, але ж і разумнікаў, што будуць раіць табе каларадаў душыць, не слухай гэтаксама, як сваю бабку.
Бывае і такое, што мову нянавісці перапісваюць ледзь не штосезон, і пакуль вырасце бульбачка, «змагар» зменіцца «фашыстам», той «рашыстам», той «нашыстам», той яшчэ якім шыстам. Дык вось, як прапануюць табе гуляцца ў словы, рві слоўнік і ў тыя гульні не гуляй.
Беражы бульбачку ад вільгаці ды пустазелля і колькі разоў за лета рыхлі яе старанна. Чытаючы навіны — калі ў вас там у будучыні яшчэ будуць навіны, — дыхай глыбока і павольна, як вольны чалавек. Пачытаўшы навіны, займіся гаспадаркай, а пасля гаспадаркі — ідзі да людзей і гамані з імі, і спявай з імі песні, рабі шпакоўні, саджай дрэвы ды гуляй з дзецьмі, каб пазбавіцца моташнага смаку, што маюць прапаганда і так званая постпраўда.
Глядзі людзям у вочы і памятай, што сабачая праца заўсёды адбіваецца на твары. Аднойчы ты навучышся адрозніваць твары канфармістаў, прапагандыстаў, апартуністаў і звычайных мярзотнікаў, якія аднаго дня напішуць на цябе данос.
Як прыйдзе час капаць бульбу, мусіш быць не самотным, бо няма нічога цяжэйшага, чым капаць бульбу сам-насам. Адзін з рыдлёўкай мусіць падкопваць корч не надта глыбока, каб не разрэзаць якую бульбіну, а другі тады хай учэпіцца за корч ды цягне ўверх — так і выцягне ўвесь бульбяны кусток, а пасля хай малыя дзеці пашукаюць у зямлі бульбіны, якія схаваліся.
Што бульбу абы з кім капаць не будзеш — тое, спадзяюся, ты і без мяне, унучак, зразумееш. Пасля раскладзі бульбу пад сонейкам як след прасушыцца, а пасля ў цёмны склеп яе на зімоўку.
Пакуль ты рупліва перабіраеш бульбачку, аддзяляючы добрую ад такой сабе, буйную ад дробнай, зялёную ад чырвонай, распавяду табе пра тое, што кожнае пакаленне мае сваю працу. І калі ты запытаешся, пра што дбалі мы і ці быў у тым плён, дык вось: мы столькі разоў сварыліся і абвінавачвалі адно аднаго ў чым толькі не, а часцей у здрадзе, так апантана аддзялялі сваіх ад чужых і чырвоных ад бел-чырвона-белых, так клапаціліся пра чысціню нашых і нянашых шэрагаў, што ў Папялушкавай нашай працы з’явіўся сэнс.
У культурным землятрусе, на аскепках часоў і культур, у тым адзіным месцы на кантыненце, дзе адбываецца гісторыя і айці-мільянеры суіснуюць з бюракратамі, хіпстары з чэкістамі, дзевяностыя з трыццатымі, феміністкі з «рускамірнымі», «змагары» з «ябацькамі», «заўсёды чужыя» з «ніколі не сваімі», мы намагаліся ўвесь хаос, што нам дастаўся на гэтым кірмашы гісторыі, зведаць і апісаць.
Мы нястомна перабіралі бульбачку, каб той разлом часоў адбыўся без вялікіх ахвяр. Часам, унучак, перабіраць бульбу — добрых ад дрэнных, здраднікаў ад прыстасаванцаў, з’ехаўшых ад застаўшыхся, — неабходна не для таго, каб пасеяць лепш, чым мінулым разам, а проста каб не звар’яцець.
Мы кпілі са свайго часу — а ў кпінах былі зласлівыя і вынаходлівыя, — каб пасярод невытлумачальнай рэчаіснасці, якая забараняе сябе тлумачыць, захаваць для нашчадкаў пачуццё адэкватнасці і вагу слова. Выбачай, мы яшчэ крышку верылі ў тое, што рэчаіснасць кіруецца словам, прынамсі, што словы — адзінае, што нам засталося. Спадзяюся, у вас ёсць і іншыя, больш спраўныя спосабы, каб стварыць ілюзію кантролю рэчаіснасці, а можа, нават сапраўды ёю кіраваць.
Таму кажу табе, унучак: саджаючы бульбу ў эпоху постпраўды, памятай, што тут усё адначасова праўда і няпраўда, дабро і ліха, выклік і рэакцыя, мінулае і будучыня, а твая справа, калі мы ў сваёй больш-менш дамо рады, — вырасціць з нашага сартаванага хаасу трошку свабоды і роўнасці, каб нашая латэнтная грамадзянская вайнушка не расцвіла чарговай айчыннай вайной.
Але бачыш што: на нашых вачах людзі, якім імперыя давала дамінуючае і прывілеяванае становішча, кідаюць свае дамы, спужаўшыся сапраўднага абуджэння той самай сваёй імперыі, бягуць і самі аказваюцца ў становішчы гастарбайтараў з былых імперскіх калоній, якімі яны грэбавалі, — у тых самых былых калоніях. Што ж, калі нашае пакаленне адважылася на такі досвед, то можа, твайму пакаленню, унучак, адкрыецца новы лэвэл гэтай гульні ў вызваленне: адмовіцца нарэшце ад ідэі дамінавання як такой.
Бачыш, унучак, мы зведалі не толькі надзею і расчараванне, страх, стому, беспрытульнасць і тугу, а нават пачуццё вайны, каб калі-небудзь навучыцца не дзяліць на сваіх і чужых.
Калі ж, сабраўшы ўраджай бульбачкі, зноў ты пачуеш сваркі, ці ліць алей у бульбу, ці не ліць, ці сыпаць муку ў дранікі, ці не сыпаць, ці годны ты беларус, ці нягодны, ці ісці нам сваім шляхам, ці не ісці, — памятай, даражэнькі, што з кожнай такой бойкі мінулага з будучыняй імперыю ванітуе, і часцяком крывёю, а бабця твая загадала табе жыць вольным чалавекам і абы з кім бульбы не капаць.
Калі ж раптам кінеш бульбу ды палезеш змагацца за настальгічны «залаты век», абслінены вуснамі якога герантакрата, так і ведай: паўстану з бульбы ды хварасцінай па азадку. Постпраўда постпраўдай, а такой бздуры бабця не даруе.
Ну, заканчваю. Спадзяюся, там у вас у будучыні з’явілася больш падстаў давяраць рэчаіснасці і аповедам пра яе, а таму ты не надта валодаеш эзопавай мовай і не шукаеш двайных сэнсаў там, дзе іх няма. Часам, унучак, бульба — гэта проста бульба.
Марыя Касцюковіч, budzma.org
