Надзея Ясмінска — аўтарка, якая зусім не збіралася быць дзіцячай пісьменніцай. Пачаўшы са стварэння фэнтэзійных вершаў, у 2016 годзе яна стала лаўрэаткай Прэміі Цёткі за кнігу «Сем ружаў» (гэтая ж кніга стала пераможцай у мастацкай намінацыі).
У час, маласпрыяльны для развіцця творчасці, Надзея ўсё-такі рашылася прэзентаваць новую дзіцячую кнігу «Кусь-Кусяндра». Яна прызнаецца, што вагалася, ці варта праводзіць прэзентацыю — праз некалькі дзён ад пачатку вайны ва Украіне. І ўсё ж правяла, сабрала аншлаг і пабачыла, як гэта патрэбна людзям — не толькі маленькім.
Пра што мы і пагутарылі з Надзеяй для «Будзьмы» — як гэта, пісаць у ваенны час? Чаму «Кусь-Кусяндра» не проста пацешная кніжка для дзяцей? Як пачуваецца рускамоўны (а піша Надзея на дзвюх мовах) аўтар у Беларусі? І якія праблемы маем у дзіцячай літаратуры Беларусі сёння?
«Мне сказалі, што я зраблю дзяцей непаслухмянымі»
— Кніга «Кусь-Кусяндра» разбіраецца з такой праблемай як дзіцячы гнеў. У «Сподачку для Цмока» падымаецца тэма страху і як з ім змагацца. «Мурмурзік. Казка пра незвычайнага коціка» падымае праблему «я не такі як усе» і шляхі яе вырашэння. Што падштурхнула вас да такой зацікаўленасці дзіцячай псіхалогіяй?
— Я ўвогуле не магу сказаць, што сама абіраю шлях, кірунак ці тэму. Мая творчасць — гэта хаос. Пра свае гісторыі я звычайна кажу «яны» — яны прыходзяць, яны з’яўляюцца, яны хочуць стаць кнігамі. І я сябе ўспрымаю як правадніка, перакладчыка, які згустак сэнсаў і фарбаў перадае праз літары, каб чытач мог пабачыць тое ж, што бачу я ў сваёй галаве.
Якая кніга пагрукаецца наступнай — не маю ўяўлення. Можа быць, гэта й праблема. Аднойчы бачыла водгук, што з гэтай Ясмінскай ніколі не ведаеш, чаго чакаць: прачытаеш адну кніжку — а наступная будзе зусім іншая, не ведаеш, набываць яе ці не. Сёння хтосьці прачытае «Кусь-Кусяндру» і напіша, які аўтар малайчынка, а заўтра я выдам кніжку пра пухнатых зайчанят — і ўсіх расчарую.
— Вам самой камфортна ў такой ролі? Ці ўсё ж хацелася б прыйсці да аднаго стылю?
— Ведаце, пакуль што мне цікава. У маім коле — дзіцячай літаратуры, фэнтэзі і магічнага рэалізму — можа з’явіцца што заўгодна.
Як, напрыклад, нарадзілася «Кусь-Кусяндра». Аднойчы падчас працы ў маёй галаве з’явіліся гэтыя два словы. Звычайна ў такіх выпадках я звяртаюся да гугла, бо можа стацца так, што я не прыдумала словазлучэнне, а дзесьці яго пачула і пасля забылася. Аказалася, Кусь-Кусяндры не існуе. Я ўяўна пасадзіла яе перад сабой і пачала размову: хто ты? навошта прыйшла? што любіш? чаго баішся? што хочаш расказаць? Выявілася, што гэта істота, якую распірае ад злосці, але яна не можа быць адмоўным персанажам.
Нядаўна мяне пыталі, ці не падгледзела я мультфільм, у якім дзяўчынка праз злосць ператваралася ў вялікую чырвоную панду. Не, «Кусяндра» напісаная паўтара года таму.
Раней не было прынята казаць пра тое, што злавацца нармальна, наадварот, у дзяцінстве нельга было паказваць негатыўныя эмоцыі. І першы водгук, які я атрымала на «Кусяндру» — што напісала няправільна і буду рабіць дзяцей непаслухмянымі.
— У вашай практыцы бывалі іншыя незвычайныя водгукі?
— Цікава, што водгукі часцей даюць не на тэкст, а на кніжку ў цэлым. Табе могуць паставіць дзве зоркі ў інтэрнэт-краме, таму што не спадабалася якасць паперы. А з найбольш каштоўных водгукаў — хлопчык, у якога былі праблемы і яны яго вельмі хвалявалі, прачытаў кніжку пра незвычайнага коціка Мурмурзіка і ўсвядоміў, што, як у коціка, у яго ёсць свая плямка — і гэта нармальна.
Самыя дарагія водгукі — калі бацькі кажуць, што раней іх дзеці не чыталі зусім па-беларуску, але пасля маёй кніжкі пачалі. Часам хочацца сказаць пра гэта крытыкам, якія лічаць мяне недасканалай і ўвогуле нявартай беларускай... Як я зразумела, у лік сапраўдных беларусаў цяжэй прабіцца, чым у масонскую ложу.
«Як пісаць казкі, калі людзі гінуць?.. Разбурэнню я магу супрацьпаставіць толькі стварэнне
— Як вы пачуваецеся ў Беларусі як аўтар, які піша ў тым ліку па-руску? І што для вас у творчым працэсе азначае мова?
— Творчаму чалавеку ў Беларусі ўвогуле няпроста — мастаку, пісьменніку, музыку... Рускамоўнаму пісьменніку таксама няпроста. Але я перанясу акцэнт і скажу, што беларускамоўнаму пісьменніку ў Беларусі ў разы цяжэй, чым рускамоўнаму. Асабліва дзіцячаму. Я была ў абедзвюх ролях і магу пэўна сказаць, што на беларускай мове цяжэй і выдавацца, і прадаваць, і выступаць.
Быў час, калі я выступала шмат перад дзецьмі па ўсёй Беларусі. І праграмы паводле беларускамоўных кніг заўсёды былі самыя яскравыя, займальныя і інтэрактыўныя, іначай утрымаць увагу вельмі цяжка. Напрыклад, у Брэсце трэцякласнікі не ведалі словы «ружовы» і «блакітны». Калі я прыехала ў Баранавіцкі раён, дзеці крычалі: «Толькі не трэба чытаць па-беларуску!» У Салігорскім раёне дырэктар так і сказаў: прыязджайце з рускамоўнай кнігай, па-беларуску яны чытаць не будуць, нават калі кніга цікавая.
Я ведаю, што кажу непрыемныя рэчы. Але я практык, і ўсё гэта бачыла сама.
Ёсць праблема, якую трэба вырашаць. У Facebook існуе інфармацыйная бурбалка, у якой здаецца, што ўсе вакол беларускамоўныя, а рускамоўны пісьменнік — белая варона. Насамрэч, усё наадварот. Таму замест спрэчак і бясконцых узаемных абвінавачанняў лепей нешта зрабіць: хоць бы купіць сучасныя беларускамоўныя кнігі і развезці іх па правінцыйных бібліятэках.
Мае знаёмыя ніяк не могуць зразумець, чаму я пішу па-беларуску. Яны лічаць, што ёсць нейкі сакрэт, што я ведаю нейкую «кармушку», але нічога такога няма. Я пішу на беларускай мове таму, што мне на ёй пішацца. І хоць я носьбіт рускай мовы і руская мая родная — іншае сцвярджаць было б крывадушнасцю, — я ўсё ж імкнуся ствараць якасны беларускамоўны кантэнт. Прыгожую беларускую мову я пачула гадоў у 27, усё маё атачэнне было рускамоўнае, у мяне не было вясковых бабуль, а ў школе здавалася, што настаўніца сама не надта добра ведае беларускую мову. Усе гэтыя цаглінкі склалі фундамент майго жыцця, і што нарадзілася, тое нарадзілася. Многа пазней я пазнаёмілася з беларускай мовай, адчула яе як працоўную прыладу і зразумела, што з ёй мне цікава працаваць.
Мае кнігі прыходзяць адразу з мовай. «Сподачак для цмока» і «Кусь-Кусяндра» іншымі я не ўяўляла. Часам пытаюцца, ці не перакладаю я з рускай. Не, не перакладаю. Параўнайце мелодыку: «Аднойчы ў пакоі з’явілася Кусяндра» — і «Однажды в комнате появилась Кусяндра».
— А як вам цяпер працуецца? Многія задаюцца пытаннем, ці нармальна працягваць проста жыць і працаваць, роўна як пасля жніўня 2020 года беларусы сумняваліся, ці прыстойна чамусьці радавацца.
— Можа, пра гэта і сорамна казаць, але мне пішацца. 2020 год зрабіў мне своеасаблівую прышчэпку. Я не магла пісаць месяцы тры ці болей, не магла пісаць праз адчай і боль, страціла здольнасць складаць з думак словы — і гэта было вельмі страшна. Але з часам усё вярнулася на свае месцы.
Цяпер бачу, што тое ж адбываецца з маім замежнымі калегамі, і магу іх супакоіць: здольнасць прамаўляць вернецца.
Як пісаць казкі, калі людзі гінуць?.. Гэта жыццё, і кожны штосьці стварае — гадуе дзяцей, варыць суп, саджае кветкі, піша кнігі. Разбурэнню я магу супрацьпаставіць толькі стварэнне. Часам адчуваю лёгкую зайздрасць, што хтосьці можа выказацца пра злабадзённае, выплеснуць боль у вострым і патрэбным вершы, але я, на жаль, не з такіх пісьменнікаў, да таго ж, мы зараз знаходзімся ўсярэдзіне працэсу, мы з яго яшчэ не выйшлі, і, як казалі некаторыя аўтары, пакуль не зразумелая драматургія. Яшчэ не вядома, як пра гэта пісаць.
«Дзецям вельмі важны шчаслівы канец, а дарослыя лічаць хэпі-энд недахопам»
— У вашых кнігах заўважны далікатны, дзіцячы погляд на свет, і складваецца ўражанне, што пішаце вы не для вонкавага чытача, а для свайго ўнутранага дзіця, як гэта называюць. Ці гэта правільнае ўражанне і да каго вы ўсё-такі звяртаецеся?
— Я сапраўды вельмі добра памятаю, якой была ў дзяцінстве. Не толькі падзеі, але думкі, адчуванні, як рэагавала на пэўныя рэчы. І калі я пісала «Пацеркі і кроплі», гэта было збольшага пра мяне, хоць галоўны герой хлопчык. Але звяртаюся я да рэальных дзяцей.
Калі дзіцячыя пісьменнікі пішуць для сябе маленькіх, атрымліваецца так: дапусцім, пісьменніку сорак гадоў, піша ён для сябе маленькага, значыць, разрыў складае гадоў трыццаць; кніжкі, на якіх ён рос, пісаліся яшчэ раней, такім чынам утворыцца прорва гадоў у сто. Так і з’яўляюцца манныя кашы, калёшы, сівыя ў хустачках бабулі, якія вечна пякуць піражкі... Вось, прыкладам, мая свякроў — таксама бабуля, але ў яе прыгожая фрызура і яна ходзіць на аргенцінскае танга.
З мастачкай Святланай Міхалап
Часцяком састарэлыя кніжкі цягнуць за сабой стэрэатыпы мінулага. Перад вачыма стаіць такі прыклад: адна пажылая пісьменніца чытала дзецям з 1-2 класа, і ў ейным творы дзяўчынка хацела ў падарунак кнігу. Пісьменніца спытала, якую, на думку дзяцей, кнігу хацела б пачытаць гераіня. Дзяўчынкі з залі сталі выказваць здагадкі: пра дыназаўраў, пра аднарогаў, пра космас... Правільны адказ так і не агучылі, і пісьменніца заявіла: «Ну як жа, пра каханне! Пра што яшчэ можа хацець чытаць дзяўчынка?..» Дзеці здзівіліся.
А літаральна ўчора я бачыла двухгадовую дачку маёй знаёмай. Ейныя першыя словы — «папайя» і «маракуйя». Вось гэта сучасныя дзеці.
Таму для мяне вельмі важна, каб беларускамоўныя кніжкі і сучасныя дзеці былі на адной хвалі. Але тэставаць кнігі лепш на незнаёмых дзецях.
Ёсць такая памылка, калі бацькі, асабліва мамы, пішуць для сваіх дзяцей, тыя быццам бы зацікаўлена слухаюць, а потым выдавецтва выносіць вердыкт — «гэта не літаратура». Дзіцёнак слухае не казку, а маму, да якой можна прытуліцца.
— У чым палягае галоўнае адрозненне паміж дарослым і маленькім чытачом?
— Я заўважыла, што дзецям вельмі важны шчаслівы канец ці хоць бы намёк на яго. А вось дарослыя часта лічаць хэпі-энд недахопам. Я, напэўна, таксама дзіцё ў душы, бо хачу, каб фіналы былі шчаслівыя.
— Можаце параіць некалькі кніг для дзяцей, якія б дапамаглі ім разабрацца з той злосцю, якая напоўніла свет, зразумець сябе і дарослых?
— Найперш прыходзіць на розум «Пакс» Сары Пеніпакер — вельмі добрая кніжка, каб зразумець гэты свет, усю яго нянавісць і любоў. Каб разумець дарослых і найперш сябе, магу параіць Астрыд Ліндгрэн «Роні, дачка разбойніка». Калі чалавек хоча пачытаць штосьці душэўнае і нескладанае па-беларуску, вельмі раю зборнік вершаў Рыгора Барадуліна «У ката Мірона чорная карона». З нашых сучасных аўтараў мне падабаецца, як пішуць Ганна Янкута, Вольга Гапеева, Алена Масла. З рускамоўных — Андрэй Жвалеўскі і Яўгенія Пастэрнак, Марыя Бяршадская, Ганна Зянькова.
Надзея Ясмінска ў дзяцінстве
Сама я ў дзяцінстве чытала ўсё запар. Асабліва любіла скандынаўскіх аўтараў — Тувэ Янсан, Астрыд Ліндгрэн, Барбру Ліндгрэн, Турб’ёрн Эгнер... Чытала мноства народных казак, але беларускія мне, шчыра кажучы, не падабалаіся: яны збольшага вясковыя, а я гарадское дзіцё, якое не бачыла буслоў і пеўнікаў. Мне больш падабаліся ангельскія казкі з замкамі і прынцэсамі. І таму, калі я пісала «Сем ружаў», знарок дадала «заходні матыў». Пасля мяне крытыкавалі за тое, што ў беларускай казцы з’явіліся эльфы і тролі, але мне здаецца, што кніжка на беларускай мове мусіць быць розная.
І гэта датычыць у тым ліку ілюстрацый. Я заўсёды звяртаю на гэта ўвагу, калі чую крытыку на адрас некаторых маіх ілюстратараў, што ў іх такі асаблівы стыль малявання, які не ўсім бацькам даспадобы. Калі кніжка вам не падабаецца, гэта не значыць, што яна не павінна існаваць. Не трэба пісаць скаргі, каб яе забаранілі ці выключылі з бібліятэкі разам з карткай. Трэба вучыць людзей талерантнасці. Выбар мусіць быць заўсёды.
Размаўляла Наста Грышчук, budzma.org Фота з асабістага архіва Надзеі Ясмінскай
