Фільм Юліі Шатун «Заўтра» стаўся прарывам у незалежным кіно Беларусі ў канцы 2010-х. Упершыню за шмат гадоў беларуская мастацкая стужка, створаная невядомай аўтаркаю з Мазыра, трапіла ў міжнародны конкурс кінафестывалю «Лістапад». Карціна створаная ўласнымі сіламі аўтаркі, якая атрымала зусім не кіношную адукацыю — вывучала прыкладную культуралогію. Сёння ў даробку Юліі Шатун — праца над стужкамі «Апошні дзень гэтага лета», «Межы», «Драма», тэлевізійным праектам «Невядомая Беларусь» для каналу «Настоящее время». Пасля гібелі калег у аўтамабільнай аварыі ў 2020-м рэжысёрка з Ігарам Чышчэнем завяршылі фільм «Валанцёры ByCovid19. Невядомая Беларусь» — апошнюю дакументальную карціну, над якою працавалі маладыя кінематаграфісты Любоў Зямцова, Уладзімір Міхалоўскі і Максім Гаўрыленка, піша Беларуская Рада культуры ў новым матэрыяле праекта «Артысты перамогі».
Успрымала сябе як расіянку
— Ведаю, што вы нарадзіліся ў Расіі, у Гусеве. Кім вы сябе адчувалі ў Беларусі? Як выбудоўвалася вашая ідэнтычнасць?
— Так, да сваіх пяці-шасці гадоў я пражыла ў Гусеве. Потым мы пераехалі ў Мазыр. Я б не сказала, што Мазыр быў асабліва цікавым месцам у гады майго дзяцінства. Гэта было і ёсць звычайнае мястэчка, у якім не надта шмат забаваў. У школе мне падабаліся мовы і літаратура. Калі трэба было штосьці прыдумаць, я ўва ўсім брала ўдзел, мне было гэта цікава. Не была чаго рабіць, дык хадзіла проста куды заўгодна: і на саломапляценне, і ў аматарскі тэатр, куды хадзіў мой тата. Але ў асноўным у вольны час разам з сябрамі мы, як памятаю, боўталіся па вуліцах і думалі, куды б сябе прыткнуць. У нас было тусовачнае месца — «за ўніверсітэтам». Сядзелі там, глядзелі на горад — там прыгожы від — і пілі піва.
У нас у Мазыры быў не надта творчы асяродак.
Для сваякоў, сяброў я была чалавекам, які пераехаў з Расіі. І дзякуючы майму дядзьку Сашу, які быў даволі яры русафіл, я, хутчэй, успрымала сябе як расіянку. Плюс яшчэ ў школе акцэнт у гісторыі Беларусі быў на тым, што яна частка Савецкага Саюзу. Узнікала такое адчуванне, што значнага пласта беларускай гісторыі нібыта не існуе. Нашая настаўніца беларускай мовы за межамі заняткаў размаўляла па-расійску. Так што ў школьны час, можна сказаць, мне з праваднікамі беларускай культуры не пашчасціла.
Першым чалавекам, які ідэнтыфікаваў сябе з гэтым месцам і краінаю, быў мой сябар Мікіта Аляксандраў, з якім мы потым знялі два фільмы. Яму падабаліся беларускія паэты, і для яго гэта была абсалютна натуральная рэч.
Але адчуваць сябе часткаю беларускай культуры я пачала толькі на апошніх курсах універсітэту. Прычым гэтае фармаванне адбылося дзякуючы заняткам у Беларускім калегіуме, а не навучанню ў БДУКіМе: ва ўніверсітэце я сустрэла толькі аднаго чалавека, які размаўляў са мною па-беларуску.
І вось яны і ёсць жывыя класікі беларускай культуры
Спачатку я хацела паступаць на журналістыку. Але бацькі мяне адгаварылі: будзе, маўляў, вялікі конкурс, ты не пройдзеш, а платнае мы сабе дазволіць не можам. І я выбрала прыкладную культуралогію ва Універсітэце культуры: гэтаксама гуманітарныя прадметы, плюс здаваць на ўступных трэба было мовы, грамадазнаўства, літаратуру — тое, што мне падабалася.
Пра сваю ўніверсітэцкую адукацыю магу сказаць наступнае. Я там атрымала добрыя спісы літаратуры, даведалася пра шмат якіх філосафаў, мастакоў, навукоўцаў. Атрымала патрэбныя спасылкі, каб ужо самой штосьці вывучаць. Сама я такія спісы хутка не знайшла б. Але на гэтым, бадай, усе здабыткі маёй дзяржаўнай адукацыі і заканчваюцца.
Ані ўцямных навыкаў, ані прафесіі, дзякуючы якой я магла б зарабляць, ва ўніверсітэце я не атрымала.
Што да асяродку, то ў нас ладзіліся пэўныя студэнцкія імпрэзы, але я не сказала б, што яны пэўным чынам мяне фармавалі. Такая, хутчэй, студэнцкая ініцыяцыя. Хоць у той час я адчувала сябе шчаслівым чалавекам, наколькі памятаю. Мае бацькі ўвесь час казалі, што навучанне ва ўніверсітэце — самы круты і вясёлы час у маім жыцці. Вось, напэўна, у мяне былі класічныя студэнцкія гады. Ну і найлепшых сяброў я сустрэла там. Напэўна, гэта ўжо нямала.
Але гэта не было на шкоду атрымання пэўных навыкаў і сур’ёзнай адукацыі. Проста ўніверсітэт па выніках гэтага ўвогуле не даваў.
Усё, што мне цікава і важна, усё, што я ўмею рабіць і чым магу зарабіць, я засвоіла сама, па-за вучобай. І можна сказаць, што ўсё яшчэ працягваю вучыцца.
Бо не так даўно зразумела, куды мне трэба рухацца і як.
Іншыя людзі
Калі я трапіла ў Мінск, для мяне гэта быў, лічы, вялікі свет. Пасля Мазыра тут віравала жыццё. Я намагалася наведваць амаль усе цікавыя лекцыі ў горадзе, якія мне ўдавалася знайсці: ECLUB, Лятучы ўніверсітэт, майстэрні на культурніцкіх падзеях кшталту фестывалю «Лістапад». Хадзіла ў кіно. Намагалася трапіць літаральна на ўсе імпрэзы такога кшталту, якія былі ў адкрытым доступе.
І так прыйшла ў Беларускі калегіум на курс да Валянціна Акудовіча.
Прызнацца, ва ўніверсітэце мяне зачапіла філасофія. Спадабаліся структуралісты, постструктуралісты. Памятаю, прыйшла на сумоўе ў калегіум, распавяла спадару Валянціну пра свае захапленні. І ён мяне падтрымаў: «Ой, я такое таксама люблю». У мяне адразу ўзнікала адчуванне, што я трапіла куды трэба.
На маім курсе — філасофія/літаратура — выкладалі Уладзімір Мацкевіч, Сяргей Дубавец, Міхал Анемпадыстаў, Альгерд Бахарэвіч... Гэта быў зусім іншы ўзровень у параўнанні з універсітэтам. Але, напэўна, Валянціна Акудовіча я назвала б галоўнай асобай у фармаванні маёй беларускай ідэнтычнасці. І рэч тут не толькі ў мове, на якой выкладчыкі вольна размаўлялі, ці ведах, якія неслі: уздзейнічала ўсё разам. А найбольш — сам іх прынцып быцця.
Жыццёвая філасофія, якой хацелася прытрымлівацца.
Калі я вучылася ва ўніверсітэце і школе, бачыла там дырэктараў, рэктара, дэкана, думала, што вось гэтыя людзі і ёсць тыя, хто развівае беларускую культуру. А ў Беларускім калегіуме зразумела, што ёсць іншыя людзі, і яны чамусьці не выкладаюць ва ўніверсітэтах. І вось яны і ёсць жывыя класікі беларускай культуры. У іх ёсць блізкія мне каштоўнасці. Гэтыя людзі ахвяруюць сваім дабрабытам, пэўнымі рэчамі, але не змяняюць сабе. І лад іхнага існавання стаўся для мяне прыкладам.
Дзядуля казаў, каб я хутчэй выходзіла замуж
Ёсць фільмы-антыўтопіі, у якіх людзі жывуць і не ведаюць, што над імі робяць усялякія эксперыменты. У мяне ўсё складвалася менавіта так. Як мая бабуля заўжды казала, мы заўжды жылі бедна. Нібыта гэта такая гістарычная справядлівасць. Дадзенасць.
Мяне нават у Мінск не хацелі адпускаць вучыцца, бо я буду харчавацца асобна ад сям’і, а гэта дадатковыя выдаткі. Дзядуля казаў, каб я хутчэй выходзіла замуж. Бо муж тады будзе пра мяне клапаціцца і карміць. Сур’ёзна.
Вакол мяне ўсе жылі сціпла. Ніколі ні ў каго ні на што не было грошай. Усе ведалі, што на Мазырскі нафтаперапрацоўчы завод можна ўладкавацца толькі тады, калі маеш там сваякоў. Сябры распавядалі: маўляў, мама дамовілася са знаёмаю з райвыканкаму, я паеду ў Італію (тады дзяцей адпраўлялі па адмысловых аздараўленчых праграмах). І я шчыра меркавала, што свет так уладкаваны. Што карупцыя — гэта нармальна, злоўжываць уладаю — таксама нармальна.
Камусьці пашчасціла, а нам — не.
Ужо потым, калі пачала вывучаць гісторыю і далей крок за крокам пашыраць сваю адукацыю, стала зразумелым: нічога нармальнага ў гэтым няма. Тое, што адбываецца ў нашай краіне, — такога быць не павінна. 27 гадоў — цалкам прыстойны тэрмін, каб дзяржава выйшла на іншы ўзровень і людзі не цешыліся б тым, што не галадаюць. І 27 гадоў — таксама вялікі тэрмін, каб людзі змянілі стаўленне да беларускай культуры. І не лічылі, што яна другога гатунку.
На поўны метр замахнулася ў парыве адчаю
— Юлія, у гутарцы вы падышлі да такога пункту ў прасторы і часе, з якога пачынае праглядвацца ваш будучы поўны метр «Заўтра». У карціне паказваецца той самы светапогляд беларусаў, пра які вы распавядалі. Як склалася, што вы пачалі здымаць кіно?
— Я здымала штосьці дробнае яшчэ ва ўніверсітэце. У кагосьці брала камеру, тэлефон і спрабавала рабіць замалёўкі. Можна сказаць, што кіно мне стала цікавае проста зніадкуль: я паспрабавала — і мяне зацягнула. А на поўны метр я замахнулася, прызнацца, у парыве адчаю.
Памятаю, тады ў мяне быў складаны час, пачало назапашвацца шмат бессэнсоўнасці. Я сышла з чарговай бессэнсоўнай працы, у мяне не было грошай, я вярнулася ў Мазыр да бацькоў, бралася за абсалютна бессэнсоўныя падпрацоўкі... Жыццё падавалася беспрасветным. І ў супрацьвагу абсурду, што мяне атачаў, я і пачала здымаць «Заўтра».
— Кіно ўзнікла як супрацьвага пустаце?
— Так. Як тое, што можа застацца. Жэст амаль супраціву страце часу і жаданне штосьці пасля сябе пакінуць.
Спачатку ў мяне з’явіліся пэўныя сцэны. І толькі потым я падумала, што мне было б цікава папрацаваць з гэтым светам і героямі. Прызнацца, мне заўжды было складана дадумаць нейкую фабулу. Я не люблю жорсткіх фабулаў. Мне падаецца, што яны прымушаюць паказваць жыццё больш прымітыўна, чым яно ёсць. Але сюжэт «Заўтра» насамрэч быў задуманы як больш насычаны: у фільме планаваліся сцэны ў Мазырскім універсітэце, з маймі сваякамі. Але ўсе адмовіліся. У выніку карціна выйшла на два чалавекі [усміхаецца]. Ну і ладна.
— Адкуль, з чаго паўстала гэтая гісторыя настаўніка англійскай мовы, які так і не наважыўся забраць прыз, які выйграў у латарэю (выбачайце за спойлер)?
— Насамрэч сёння ў Мазыры сярод маіх сваякоў у мяне слава асобы, якая зганьбіла свой горад. Маўляў, я паказала ўсім, як мы тут жудасна жывем. Быццам кіно мусіць быць толькі пра ідэальных герояў, у прыгожых інтэр’ерах і толькі пра штосьці выключна добрае. Людзі дасюль жывуць з гэтай ідэалагічнай устаноўкай і ўспрымаюць чалавека з камерай як ворага. «Не здымайце! У нас не прыбрана. Рамонту даўно не было», — я чула гэту не раз.
У маім фільме «Заўтра» галоўны герой не робіць таго, што мог бы зрабіць, усё так. Але гэта не значыць, што я хачу пасмяяцца з ягоных страхаў. Хутчэй, я пазнаю сябе ў гэтым героі. Мне падаецца, такі сумнеў ёсць у кожным з нас: калі прыходзіць момант рэальных пераменаў, вельмі складна зрабіць крок у невядомае. Мы ўсе вагаемся. Дый мне як рэжысёру цікавы акурат такі чалавек.
Я хачу зафіксаваць нашае жыццё не для таго, каб кагосьці ачарніць. Я проста намагаюся не хлусіць. Рэмбранту не выпадкова была цікавая старая жанчына. А Ван Гог маляваў паношаныя башмакі. Яны бачылі праўду ў такіх абліччах. Я не выношу выраку камусьці ці чамусьці ў сваіх стужках, проста намагаюся даследаваць нашую рэальнасць. Вылучыць з яе моманты, якія ёсць нашым светам. Гэта і ёсць самае каштоўнае ды складанае, на маю думку.
У мяне з’явілася яшчэ болей любові да звычайных людзей
— Юлія, ваш фільм схапіў устаноўку беларусаў на адкладванне нашага заўтра. Ды, напэўна, не толькі беларусаў, гледзячы на міжнародны поспех карціны. Пасля падзеяў 2020-га ў вас змянілася стаўленне да беларускага грамадства? Будучыня, якую баяўся ці адкладваў герой, на вашую думку, адбылася?
— Мне падаецца, што гісторыя, пачатая ў 2020 годзе, усё ж такі да канца не скончылася.
Але беларускае грамадства, безумоўна, мяняецца. І вялікая роля ў тым, што адбылося, на маю думку, новага пакалення людзей. Яны па-іншаму мысляць і адпаведна дзеяць. Яны знаходзяць іншыя словы, якія выклікаюць водгук. У іх ёсць іншае адчуванне часу і магчымасцяў. І сваім прыкладам яны ўплываюць на свае сем’і ды атачэнне.
З іншага боку, для мяне беларусы ў многім засталіся тымі, якімі і былі. Пра гэта сведчыць выбар мірных пратэстаў: беларусы не выбралі вайны, каб адстаяць свае свабоды.
Ды я б моцна здзівілася, калі б адбылося па-іншаму. Бо ведаю, што я не такі чалавек. Мая сям’я — не такія людзі. Я не бачыла такіх і вакол мяне. У мяне, наадварот, з’явілася яшчэ болей любові да звычайных людзей. Бо я разумею, што яны не маглі зрабіць іначай, зыходзячы з сваёй сутнасці.
Але ў выніку таго, што беларусы такія, якія ёсць, рэвалюцыя ў нас да канца не адбылася.
— А што адбылося, на ваш погляд?
— Тое, што людзі перажылі ў 2020-м, я б назвала, напэўна, азарэннем. Беларусы выйшлі на вуліцы выказаць свой пратэст супраць скрадзеных галасоў, і гэта быў момант эмацыйнага ўздыму, салідарнасці, у якім, мне падаецца, нават самы чэрствы чалавек пачынае дзеяць і далучацца да агульнай хвалі.
Мяркую, што нашае лета свабоды 2020-га было шмат у чым падобнае да лета кахання 1967-га ў Сан-Францыска. Гэтае жаданне свабоды, любові, прыгажосці ў людзях назапашвалася і назапашвалася. І, нарэшце, з’явіўся момант, калі яно вырвалася вонкі. І з’явілася энергія, якая захапіла ўсіх.
Гэта для мяне ў пэўным сэнсе было натуральна, бо кожны з нас — за тое, каб жыць лепей.
— Чаму тады, на ваш погляд, рэвалюцыя не здзейснілася?
— Бо сістэма, якая будавалася столькі гадоў, не можа ў адзін момант знікнуць.
Наперадзе пераходны перыяд, які можна зацягнуцца на гады.
Сярод нас яшчэ шмат людзей, якія жывуць у савецкай культуры. Пачынаючы з нашых кватэраў, у якіх мы жывём, і заканчваючы тым, як людзі стасуюцца паміж сабой у дзяржаўных установах. Гэтая культура па-ранейшаму прысутнічае ў нашым жыцці. І яна хутка не сыдзе.
Гвалт, які ўчынілі ўлады, дэманструе, што зашмат часу мы заставаліся ў баку ад палітыкі. І як вынік — сёння людзі мусяць змагацца за свае правы, гарантаваныя нам законам.
Сёння мы разумеем, што кожны чалавек можа сесці ні за што на некалькі гадоў. Яго могуць збіць, пакалечыць. Калі б раней мне паведамілі пра жорсткасць, якую мы сёння назіраем, я б не паверыла. Але аказалася, што звычайны чалавек для дзяржавы цяпер вораг і злачынец. Магчыма, гэта адбываецца і таму, што мы столькі гадоў жылі побач з гвалтам і не заўважалі яго?
Мне як рэжысёрцы цікавы «слабы» чалавек
На адным з мітынгаў затрымалі блізкага мне чалавека. Калі гэта адбылося, у мяне нарадзілася адчуванне жаху: нібыта ёсць нейкая пачвара, якая хапае людзей, і гэтым разам трапіўся хтосьці з нас. У той момант складана паверыць, што перад табою такі жа чалавек, як і ты.
Але потым я пачала ўяўляць, аналізаваць. Гэты ж чалавек у масцы потым прыходзіць дадому, дзе яго чакае сям’я. Ён, магчыма, ветліва камусьці адчыняе дзверы ў іншай сітуацыі. Як ён жыве? Што з ім здарылася? Чаму ён такі? Гэта банальнасць зла, пра якую піша Гана Арэндт.
Сёння ў людзей ёсць дастатковая колькасць інфармацыі, каб зрабіць асэнсаваны выбар. Але ён чамусьці не робіцца. Дакладней, выбар робіцца. Але ці асэнсаваны ён? Мяне цікавяць гэтыя пытанні. І я б хацела, каб мой будучы праект быў пра такога чалавека, пра вінцік у сістэме.
Што з ім адбываецца? Што адбываецца з жанчынай, якая працуе, скажам, сакратаркай у судзе? Што адбываецца з міліцыянтам, які штодзённа ходзіць на працу, а потым заканчвае жыццё самагубствам?
Мне як мастачцы, рэжысёрцы цікавыя такія персанажы. Не менавіта адмоўныя. Я б акрэсліла іх як звычайныя, «слабыя» людзі, «слабы» чалавек.
У кожнага з нас ёсць другі бок, частка жыцця, не менш важная за тую, якая дэманструецца людзям.
Калі я кажу пра «слабасць», я маю на ўвазе гэтаксама і ўразлівасць. Напрыклад, героем майго кіно цалкам мог бы быць чалавек, які мусіў выйсці на вуліцу, на марш. Хацеў, марыў гэта зрабіць, але з нейкіх прычынаў так і не выйшаў.
Не зважаючы на ўсе яе высілкі, дыктатура таксама сыходзіць
Але ці магчыма сёння рабіць такое кіно?
Дакументальныя фільмы? Калі мы з Любаю Зямцоваю рабілі праект «Невядомая Беларусь», давялося атрымоўваць шмат адмоваў. Быццам гэта віна герояў, што ў бібліятэцы, скажам, не рабілі рамонту дзесяць гадоў. Людзям сорамна паказваць, як яны жывуць, што тут казаць. Усё вельмі закрыта, шмат стэрэатыпаў, нейкіх дурнаватых засцярог у дачыненні кіно. А цяпер да гэтай закрытасці далучылася яшчэ і небяспека.
Сёння не толькі могуць адмовіць, але і выклікаць міліцыю. Можна сесці на содні проста за тое, што асмеліўся выйсці з камераю да нейкага райвыканкаму.
Але я ўсё роўна буду здымаць, бо ў гэтым пытанні я ў пэўным сэнсе фаталістка.
Варта дадаць, што ўсё ж такі ў Беларусі ёсць і з’явіліся людзі, якія не баяцца распавядаць пра свае жыццё.
Памятую, калі мы з Любаю рабілі фільм пра Камароўку, пазнаёміліся з дзяўчынаю Вікай, якая працуе барыстай. Яна ў вольны ад працы час піша раман. Пазнаёміліся з фермерамі, якія прыязджаюць у Мінск гандляваць і начуюць некалькі дзён у машыне, каб не траціць часу на дарогу ў гарачы час. Мяне ўразіла іхная гісторыя. Памятую хлопца па размеркаванні, які працуе ветэрынарам у глыбінцы. Яму даводзіцца разрывацца на тысячы кароў. Альбо фільм «Прытулак», у якім мы распавядалі пра дом, дзе могуць схавацца жанчыны, якія цярпяць ад хатняга гвалту. Сёння некаторыя актывісткі арганізацыі ўжо за кратамі.
Памятаю, як мы здымалі гэтыя стужкі і колькі было душэўных момантаў дзякуючы нашым героям. Мяркую, ужо тады было відаць, што ў людзей з’явілася крытычнае стаўленне да таго, што іх атачае. І людзі не баяліся браць адказнасці на сябе, каб штосьці змяніць.
Але побач з гэтымі людзьмі сучаснасці і будучыні ёсць людзі мінулага. Я часта гляджу на нашую архітэктуру, якая засталася з савецкага часу, і на сучасных людзей на фоне гэтых слядоў мінулага. І намагаюся прыняць неадпаведнасць гэтых двух светаў.
Нібыта адбылася нейкая паломка, і адзін свет усё ніяк не можа дагнаць другі.
Я апісала б цяперашні момант як час прыцемак дыктатуры. Не зважаючы на ўсе яе высілкі, дыктатура таксама сыходзіць. Гэта непазбежна. Але хацелася б, каб яе сыход не зацягнуўся на дзесяцігоддзі.
І каб Беларусь за гэты час не пераўтварылася з краіны для жыцця ў краіну транзіту.
