У майстэрні Жанны Капуснікавай на стале ляжыць кніга «Людзі на балоце». Але яе сюжэты дакладна супрацьлеглыя мележаўскім: модныя даяркі ў хустках і цёмных акулярах, статныя камбайнеры — быццам з рэкламнага буклета нейкай уяўнай ідэальнай вёскі, дзе існуе толькі сакавітая прыгажосць ва ўсім — у хрусценні агурка, у прыемнай шурпатасці мазалёў, у п’яным водары сунічнай паляны.
— Жанна, вашая нядаўняя выстава “Дажынкі” выклікала ў некаторых неадназначную рэакцыю. Магчыма, гэта звязана з тым, што вось так па-добраму, пазітыўна іранізаваць з сельскай тэмы ў нас не прынята. Размовы на тэму сяла — гэта альбо слёзы з нагоды таго, што вёска памірае, традыцыі знікаюць і г.д., альбо таксама невясёлы сцёб з агратрэшу і “калхознасці”. Ці ўкладалі вы пэўны сацыяльны падтэкст у вашыя працы, калі задумвалі выставу?
— Мастаку дазваляецца зыходзіць з візуальнага вобразу, не фармулюючы для сябе падтэкстаў. Магу расказаць, як прыйшла ідэя. Я яшчэ не скончыла працу над папярэдняй выставай “ДА.О” і раптам зразумела, якая ў мяне будзе наступная: хачу напісаць шмат прыгожых беларусаў! Каб яны былі шчаслівыя, пекна апранутыя, магчыма, у нацыянальную вопратку, але каб яна была модная. Я хачу пісаць трактары, камбайны! Адкуль гэта ўзялося? Проста звалілася на мяне! І толькі пасля, у працэсе працы, я зразумела, што магчымы пэўны рэзананс і трэба падрыхтавацца, патлумачыць неяк, чаму і навошта я гэта раблю. Але гэтыя інтэрпрэтацыі з’яўляюцца постфактум. Калі мастак адразу адштурхоўваецца ад гісторыі, расказвае яе надта падрабязна, з залішнімі дэталямі, фетышамі, гэта называецца “літаратуршчына”, у мастакоў гэта негатыўная ацэнка.
— І ўсё ж як вы ўрэшце для сябе сфармулявалі мэту, калі прачыталі водгукі ў інтэрнэце? У працах лёгка пабачыць пэўную правакацыйнасць. “Дажынкі” асацыююцца сёння не са святам ураджаю, а з пластыкавымі платамі, пачварамі з сена і каўбаснымі монстрамі. Таму, магчыма, многія не зразумелі, па-добраму вы іранізуеце і ці іранізуеце ўвогуле.
— А вы як думаеце, добрая гэта іронія?
— Добрая, з сімпатыяй.
— Калі я пабачыла, што пішуць у інтэрнэце на наступны дзень пасля адкрыцця, у мяне якраз быў такі нервовы тонкі стан. І я адчула проста дзіцячую крыўду: я ж і для іх гэта рабіла, для гэтых троляў, якіх там банілі за мат. Журналісты таксама па-рознаму падавалі падзею: адзін у мяне спытаў, што я ўжываю, каб пісаць такія працы. Але была і вялізная колькасць станоўчых водгукаў.
Выставу я рабіла ў тым ліку і з мэтай… можа, гэта па-дурному прагучыць, але мне хацелася паяднаць усіх, хто любіць і не любіць “Дажынкі”, “калхоз” і ўсіх сялян без разбору, улагодзіць іх, наблізіць да разумення адно аднаго праз іронію, усмешку.
А што да афіцыйных “Дажынак”, то, мне здаецца, гэта не дзяржава апошліла свята ўраджаю, у якім нічога дрэннага няма. Так, мы смяемся з гэтых саламяных цацак і ўпоратых пудзілаў ліс, але людзі гэта шчыра робяць. А хто нясе ім разуменне таго, што прыгожае, а што агіднае?
Гэтаксама мы лаем дзяржаву за гэты жудасны дом у Траецкім ці гатэль “Кемпінскі”, якія псуюць наш горад, але за гэтымі будынкамі стаяць канкрэтныя архітэктары, якія прыдумалі і прасунулі свой праект. То бок ёсць у гэтым і доля іх віны.
Так што, думаю, мастакі таксама нейкім чынам вінаватыя ў гэтым безгустоўным карнавале, які адбываецца штогод на “Дажынкі”, нам бы неяк дапамагчы ці хаця б не сцябацца з гэтага.
— А была на вашыя працы рэакцыя людзей, якія нарадзіліся ці жывуць ў вёсцы?
— Я мінчанка, а мама і цёця ў мяне з Палесся. Цёця цяпер жыве ў Мазыры, працуе там доктарам. Яна была ў захапленні, сказала: “Гэтую выставу трэба па вёсках вазіць!” Не ведаю, як па вёсках, але ў Мазыр я б звазіла. Толькі трохі хвалююся: а раптам не ўсе людзі зразумеюць.
— Вы рамантызуеце вёску, малюеце яе шчодра, са смакам. Вам, гарадскому жыхару, хапала ведаў, калі ствараліся карціны?
— На гэтую тэму мяне ўвогуле падсадзіў сын Гоша, якому цяпер 25. Некалькі гадоў таму ён добраахвотна паехаў працаваць памочнікам камбайнера. Здаў квіткі на Каўказ, куды меўся ехаць адпачываць, і паехаў на ўборачную. Гоша расказваў мне ўсялякія яркія гісторыі — напрыклад, пры выратаванне камбайнерамі маленькага качаняці альбо пра буслоў, якія насамрэч не ходзяць па балотах, а проста ідуць за камбайнам і падбіраюць усё, што разлятаецца і распаўзаецца, Ягоныя гісторыі сталі сюжэтамі некаторых карцін.
Апроч таго, я многае памятаю з дзяцінства. На выставе хлопец мне сказаў: “Такая сапраўдная на вашай карціне посцілка, як у бабулі”. Так, сапраўдная, але калі мы былі маленькія, мы ж гэтага не цанілі. Нам з вёскі перадаюць гэтую посцілку як самае дарагое, каб мы ў сябе дома ложачак накрылі, а нам жа не падабаецца, мы накрываем нейкай аксамітнай тканінай, набытай у савецкай краме, каб па-багатаму. Вось бы мне цяпер усе гэтыя посцілкі!
Натхняюць таксама здымкі фатографа з Горадні Наталлі Дораш, у яе ўсё прыгожа — і бабкі ў ватніках, і кучы бульбы, і вясковыя інтэр’еры, якія неверагодна ўражваюць, хоць яе працы не яркія па колерах, у адрозненне ад маіх.
У студэнцтве ездзіла ў экспедыцыі, нешта і адтуль запомнілася, але насамрэч, хоць і сорамна прызнаць, нацыянальная самаідэнтыфікацыя прыйшла да мяне раптоўна, разам з ідэяй выставы.
Сама я ў вёску амаль не езджу, можа, пакуль нават і баюся. Я ведаю, што там шмат праблем. Але я, мабыць, пакуль нават свядома не хачу гэтага бачыць. Бо на маіх карцінах — вёска майго дзяцінства альбо ўвогуле маіх мараў і ўяўленняў.
— Выстава “Дажынкі” скончылася, але ці працягнеце вы для сябе гэтую тэму?
— Так, у адрозненне ад папярэдняй выставы, да якой я больш не вярнулася, тут я лаўлю сябе на думцы, што яшчэ не ўсё зрабіла, у мяне засталіся сюжэты. Напрыклад, сельскае пахаванне хочацца напісаць. Мяне журналісты спыталі, чаму на маіх карцінах толькі маладыя людзі. Насамрэч не толькі маладыя, у мяне ёсць мужычкі, але няма ніводнай бабкі. Вось бабка абавязкова павінная быць…
— На вашых карцінах колеры паўднёвыя, хутчэй лацінаамерыканскія, чым беларускія.
— Мне часам кажуць, што яркія колеры беларусам не ўласцівыя, і я тады тлумачу, што ў сялянскай хаце, асабліва на Палессі, усё стракатае, прычым такія тканіны ў горадзе ўвогуле не карыстаюцца попытам, прадаўцы спецыяльна возяць іх па рэгіёнах. А як на Палессі вышываюць падушкі, якія пасля ляжаць горачкай да столі і няма дзвюх аднолькавых!
— Кажуць, што калі чалавек ярка апранаецца, ён такім чынам кампенсуе нейкую ўнутраную сціпласць. А калі мастак піша яркія, жыццярадасныя, геданістычныя карціны, у жыцці ён можа аказацца не такім ужо жыццялюбам…
— Я люблю яркасць і ў творчасці, і ў адзенні. Магчыма, пэўная кампенсатарнасць тут сапраўды ёсць. Стараюся быць жыццярадаснай, але ўсё ж я не тое каб чалавек-свята, па-рознаму бывае.
— Мне яшчэ здаецца, што няма ў беларускім менталітэце здольнасці іранізаваць са страшнага, балючага, як, напрыклад, у чэхаў. Альбо можна згадаць мексіканскія рэтабло, блізкія вам па колерах, дзе людзі ў смешных малюнках дзякуюць святым за тое, што пазбеглі бяды. Гэта ж вельмі самаіранічна. Вы кажаце, што хочаце напісаць вясковае пахаванне ва ўсім буйстве фарбаў, нават гэта будзе для беларусаў нетыпова.
— Сапраўды, у нас не прынята перажываць страту праз смех. Вядома, зазвычай гэта і немагчыма. Некалькі гадоў таму памерла мая бабуля, якую мы вельмі любілі, яна была ўжо немаладая. Нам са стрыечнымі братамі было шкада нашых мамаў, якія ехалі ў грузавіку ля труны на гэтай страшнай спёцы і пачыналі адна адну пад’юджваць, плакаць і завываць. Калі прыехалі на хаўтуры, мы з братамі раптам пачалі згадваць пра бабулю ўсялякія вясёлыя гісторыі, смяяцца, наперабой нешта расказваць, і так было радасна! А пасля спяваць пачалі, бо бабуля вельмі добра спявала, такім чынам пахаванне ператварылася ў свята ўспамінаў. Але мы рызыкавалі, бо на пахаванне з усіх вёсак людзі сабраліся, блізкія і далёкія сваякі, нас маглі проста не зразумець.
— Вы доўгі час працавалі мастаком-пастаноўшчыкам і мастаком па касцюмах у тэатры і кіно. Як вам удалося кінуць заваблівы свет кінематографа?
— Спачатку працавала ў майстэрнях Опернага тэатра, дзе шылі касцюмы, у тым ліку і для “Песняроў” Мулявіна. Гэта быў вельмі важны час у маім жыцці. Пасля сышла мастаком у кіно, у якое адразу закахалася. Не ў фільм “Анастасія Слуцкая”, які атрымаўся ў выніку, а ў сам працэс здымак. А вось за фільмы і рэкламы, у здымках якіх я ўдзельнічала, часам пасля бывала і сорамна. Не за сябе, а за фінальны прадукт. Увогуле, каб працаваць у кіно, трэба быць чалавекам асаблівай душэўнай арганізацыі, трохі цынічнай акулай, інакш цяжка ўсё гэта трываць, там год за два.
11 гадоў я не пісала зусім, я была занятая выжываннем: зарабіць грошы, набыць мяса, пакарміць дзіця, у Малінаўку на тралейбусе — і так кожны дзень, і толькі марыш: “Вось у адпачынку буду пісаць”. А ў адпачынку, вядома, нічога не атрымлівалася.
Але наступіў нейкі момант — у тым ліку і смерць Андрэя Капуснікава многае праясніла для мяне, — калі я ўсвядоміла не тое што страх, а непазбежнасць смерці. То бок стала раптам вельмі-вельмі зразумела, што ў любы час, нават сёння, можна проста ўзяць і памерці. Дзіця вырасла, карміць не трэба, і я падумала: ці на тое я марную жыццё?
Фільм, з якога я сышла, называўся “Албанец-3”. Цяпер я думаю: як цудоўна, што я не працягваю ліць ваду на млын гэтых “глухароў”, “ігорных баронаў” ды іншай серыяльнай бездані, хоць я мастакоў і не асуджаю, ім трэба зарабляць. Я сыходзіла ў поўную невядомасць, падавалася, што гэта крок да самазабойства, бо гарантый не было ніякіх. Але я радая, што зрабіла гэты крок.
Цяпер займаюся толькі жывапісам. А на замову раблю карціны-торцікі, мабыць, гэта самае смешнае з таго, што я магла б рабіць.
— У вас ёсць містычныя гісторыі, звязаныя з вашымі карцінамі і іх пакупнікамі?
— Мае працы часам прыносяць дзяцей. Я ведаю пра некалькі выпадкаў. Вераніцы Кругловай я падарыла карціну перад яе ад’ездам у Берлін. Праз некалькі месяцаў мы стэлефанаваліся, я пытаюся: “Ты выпадкам не цяжарная?” Яна кажа: “Цяжарная, як ты даведалася?” Так у яе нарадзілася дачка Ё-Ё.
Ці вось аднойчы мая блізкая сяброўка прыехала паглядзець карціну з мужам, з якім на той час у яе не надта ладзілася. Праца для мяне тады была дзікаватая, называлася яна “Люба і Карлас”. Сышлі ад мяне госці нейкія ўражаныя, адухоўленыя. А неўзабаве яна зацяжарала, а я прапанавала, калі будзе дзяўчынка, назваць Любай, а хлопчыка — Карласам. Нарадзіўся хлопчык, якога завуць Кірыл, а паміж сабой мы так і называем яго Карласам.
У цяжкія часы я падарыла працу аднаму маладому чалавеку, і праз пэўны час у іх з жонкай нарадзілася дачка. А ўсё таму, што яны дадумаліся павесіць маю яркую, “вырві вока”, карціну ў спальні над ложкам. І гэта толькі тыя выпадкі, пра якія я ведаю, магчыма, іх нашмат больш.
Гутарыла Аляксандра Дорская
