У нядзелю я быў на Грушаўцы — пару разоў на год я раблю сабе такі падарунак. Гэтым разам Грушаўка была заваленая снегам па самыя стрэхі, а вось на дрэвах снегу не было зусім, і галлё іх вершалінаў пранізліва рэзка кантраставала з вечаровым небам, глыбока-блакітным у зеніце і бледна-ружовым бліжэй да зямлі. Гэта надавала ўсяму краявіду падабенства да японскай гравюры, вытанчанай і крыху пуставатай. Пуставатай чыста кампазіцыйна, бо нельга назваць пусткай вечаровае марознае неба, ды яшчэ з маладзіком у прыдачу. Дадайце сюды ледзь чутнае парыпванне снегу, а таксама салодкі пах тутэйшага дыму, калі ў печках паляць не вугалем, а дровамі альбо брыкетам, і вы атрымаеце зімовую ідылію, лакалізаваную ў прасторы паміж «Розачкай» і вуліцай Чыгуначнай.

Мяне цягне на Грушаўку, як раней, у дзяцінстве, цягнула на старую Камароўку, на мяжы з якой стаяў наш пяціпавярховы дом і куды нам, дашкольнікам, самім хадзіць не дазвалялі. Пазней, ужо ў школьным узросце, калі Камароўкі не стала, мяне гэтак жа цягнула ў нетры бясконцых вуліц і завулкаў Сельгаспасёлка. Мы ганялі там да ночы на веліках, кожным разам паглыбляючыся глыбей і глыбей, як рыбы ў нерат, ажно пакуль не атрымалі ў пятак ад мясцовай шпаны, з якой, як гэта бывае, пазней пасябравалі. Мінскія прадмесці да нядаўняга часу не былі тэрыторыяй бяспечных шпацыраў. Рызыка і таямнічасць былі, відаць, на першым месцы сярод прычынаў, чаму нас, падлеткаў, туды цягнула. Пэўная таямнічасць, прыватнасць, замкнёнасць вабяць мяне і цяпер. Там шмат неба, і яно блізка — чапляецца за вершаліны дрэваў.

Мне падабаецца закрытая прастора, як у лесе альбо лабірынце, калі вуліцы маюць не лінейную, квартальную забудову, а ўпісаныя ў рэльеф ці пракладзеныя па трасах ранейшых шляхоў-пад’ездаў да горада. Такая трасіроўка вуліц была на Старажоўцы і, часткова, на Камароўцы. Грушаўка мае квартальную забудову, але завулкі, перпендыкулярныя Чыгуначнай, Разінскай і Грушаўскай, размешчаныя са збіўкай, яны не маюць працяглай перспектывы — і гэта таксама стварае эфект камернай закрытай прасторы. Камернасці дадае і маштаб, які задаюць дрэвы: яны тут галоўная дамінанта і арыенцір у выпадку, калі вы заблукалі. Дрэвы шляхотных гатункаў — клёны, дубы, ліпы, грабы — растуць пераважна бліжэй да вуліцы, побач з домам. Дамы, і так адносна невялікія, побач з гэтымі волатамі выглядаюць яшчэ меншымі, чым ёсць насамрэч. Чалавек пачуваецца ў такім маштабе ўтульна і арганічна, а не як казяўка ў мікрараёне.

Часам, калі хапала месца, паабапал вуліцы саджаліся прысады. На Камароўцы, на вуліцы Шырокай і прылеглых завулках былі каштанавыя прысады, на Грушаўцы яшчэ засталіся таполевыя. Пры адносна невялікай шырыні праезджай часткі гэтыя зялёныя тунелі выглядаюць манументальна і надаюць вуліцам непаўторны шарм і прыцягальнасць. І, відаць, галоўнае багацце нашых прадмесцяў, іх адметнасць — гэта сады. Яблыні, вішні, слівы, грушы займаюць большую частку іх тэрыторый, часам у садох можна знайсці старыя гатункі, якія мала дзе захаваліся і ўяўляюць сабой жывыя артэфакты. Яны патрабуюць фіксацыі і захавання. Дрэвы і ўся іншая прысядзібная флора выпрацоўваюць кісларод, і паветра тут іншае — свежае нават у спёку, густое і духмянае. Мегаполісу патрэбныя такія рэкрэацыйныя зоны.

Не магу ўстрымацца, каб не прыгадаць любімую цытату з «Геаграфіі Беларусі» аўтарства Аркадзя Смоліча: «А калі ўзысці на каторую з вежаў, што высяцца над Высокім местам, дык воку адкрыецца шырокі від на Мінск і яго прадмесці. На першы пагляд увесь прастор, заняты імі, выглядае адным вялікім садам. Але прыгледзеўшыся, мы пабачым затопленыя ў садох дзераўляныя дамкі мінскіх мяшчанаў. Гэтымі-ж дамкамі, дзераўлянымі, абкружанымі садком і гародчыкам, і забудавана большая часціна вялікага прастору, занятага Мінскам». Смоліч пісаў гэтыя словы ў 1919-м, але доўгі час Мінск заставаўся вось такім горадам-садам. І не толькі Мінск — іншыя гарады Беларусі таксама. У гэтым іх адметнасць, якая фрагментарна захавалася ажно да канца ХХ стагоддзя.

Захавалася не таму, што захоўвалі, а таму, што не хапала сродкаў, каб знішчыць і пабудаваць новае жытло. Жыхары прыватных дамоў, збольшага мінчукі не ў першым пакаленні, дзесяцігоддзямі жылі без выгодаў у чаканні пераездаў, а сам краявід прадмесцяў амаль не мяняўся, толькі раслі ўвышкі дрэвы і прасядалі дахі. Лагічным было б выкарыстаць наяўную сітуацыю і захаваць тое, што засталося, тым болей, што засталося зусім няшмат. Безумоўна, такая рэгенерацыя патрабуе дэталёва прапрацаванай, шматбаковай і комплекснай канцэпцыі. Таксама зразумела, што гарадскім уладам прасцей прадаць гэтыя землі пад камерцыйную забудову, чым звязвацца з тым, што ніколі раней на Беларусі не рабілася. І таму прадмесці знікаюць — і хутчэй за ўсё неўзабаве знікнуць. Ад Грушаўкі ўжо засталіся шматкі, а на месцы найстарэйшай яе часткі, прылеглай да вытокаў Нямігі, стаіць бетонная спаруда і зеўраюць пусткі.

Тым не менш, варта памятаць, што горад — гэта мы. Калі няма мажлівасці ўплываць на прыняцце рашэнняў, то трэба ведаць, цаніць і шанаваць тое, што з’яўляецца гарадской адметнасцю альбо проста арганічнай для горада прасторай, месцам з аўрай, духам ці кліматам, як кажуць палякі. Горад мусіць мець зоны, фрагменты, дэталі, якія не змяняюцца з часам, а, наадварот, з’яўляюцца ўстойлівымі маркёрамі, якія звязваюць, спалучаюць нашыя прыватныя рэфлексіі з горадам і светам. Прыгадваю дацкую прыгажуню Мірыям, якая з мужам і чацвёркай дзетак жыве ў двухсотгадовым драўляным дамку ў цэнтры Капенгагена. Гэта было ўзімку, мы ехалі ў аўтобусе па вуліцы Чыгуначнай, яна глядзела ў акно і пасміхалася. «Чаму пасміхаешся, Мірыям?» — запытаўся я. І яна адказала: «Драўляныя дамы і дрэвы пад снегам — гэта так прыгожа. Ніколі ў жыцці не бачыла такой арганічнай гарадской прасторы, запомню гэта назаўсёды».

Міхал Анемпадыстаў, фота аўтара