У рыфмаванай паэзіі ёсць свая падступнасць. Бываюць вершы, якія так добра кладуцца на музыку, што ўвесь дзень потым ходзіш, пад нос мармычаш, аўтара праклінаеш разам з кампазітарам. Бо лёг верш на музыку – і ляжыць, як маладыя ў час кахання ў апошні вечар раставання, і хоць у лоб яму страляй.
Напрыклад, усімі любімы “Камсамольскі білет” Аркадзя Куляшова дужа прыемна спяваць на матыў “Зоркі Венеры”:
Вораг-жандар дакурыў папяросу
І камсамо-о-льскі білет аддае…
“Камсамольскі білет” ведаюць, бадай што, усе, хай сабе ў памяці засталіся толькі першыя радкі. Ведаюць нават тыя, хто не быў у камсамоле – а толькі ў бээрэсэме. Праўда, ёсць пэўны сумнеў, што сябры апошняга здолелі б так: босымі на лютым марозе за нейкі там білет. У чым сакрэт шэдэўру? Магчыма, у пэўнай ступені – у тонкім, прыхаваным эратызме куляшоўскага верша. Гэта вельмі цялесная, як на савецкую літаратуру, паэзія – а дзе яшчэ савецкі чытач разам з савецкім паэтам маглі неяк увасобіць свае садамазахісцкія памкненні? “Босага гоняць на люты мароз”, – піша Куляшоў, а потым: вада сцякае па целе. Ясна, што пра босага – гэта такая аўтарская хітрасць, каб падмануць бажонаў і цэнзараў, а на мароз таго юнака насамрэч пагналі голым. Таму ў ледзяной статуі, якая паўстае ў фінале (але ці бывае фінал у подзвігу?) ёсць не толькі трагізм, не толькі велічнасць, але і прыгажосць. Вусцішная – і, як належыць прыгажосці, вельмі эратычная.
Так савецкія міфы замест вечнасці атрымлівалі другое жыццё. Як хвалявалі савецкіх хлопчыкаў і дзяўчынак часоў ранняга заняпаду імперыі грудзі палонных партызанак, накачаныя торсы Герояў Савецкага Саюза, сцёгны параненых камсамолак… Вялікае Айчыннае патрыятычнае садамаза квітнела. Ахвотна пішучы пра здзекі і катаванні, савецкая літаратура непазбежна рабіла іх часткай сваёй паэтыкі, уводзіла іх у сюжэт і замацоўвала як абавязковыя элементы тэксту. Так што сэкс у савецкай літаратуры быў – хай сабе і такі, даволі вычварны, калі звярнуць увагу на антураж, час дзеяння і самі спосабы. Прыгнечаная сэксуальнасць народных паэтаў і іхнай публікі толькі тут і магла выказаць сябе – у садамазахісцкіх сцэнах подзвігаў юных народных герояў, часам – подзвігаў амаль што рымскіх. Пры апісанні якіх на заднім плане заўжды з’яўлецца цень нейкага Нерона або Калігулы… Або маркіза дэ Сада.
Садамазахістамі савецкай літаратуры былі не гераічныя камсамолкі і несмяротныя піянеры, і пагатоў не іхныя “дарагія нямецкія друзья”. А аўтары саміх твораў. І – міжволі – мы, чытачы.
“Камсамольскі білет” – толькі адзін з сотняў вершаў пра катаванне падрастаючага пакалення, якія наваднілі савецкае прыгожае пісьменства ў часы вайны і пасля яе. Прычына была – бо подзвігаў сапраўды хапала: то там, то сям непаўналетнія і няспелыя ішлі на верную смерць за ідэю – каб зрабіцца потым ахвярамі савецкай садамазапаэзіі. Чытаючы творы гэтага кірунку, паціху прасякаешся ўсё большай павагай да Куляшова. Ён, прынамсі, здолеў стрымацца і ў сваім “Камсамольскім білеце” не стаў надта захапляцца маляўнічай дзеяй, сканцэнтраваўшыся на дыялогу (даволі мірнага і жывога для размовы двух фанатыкаў, адзін з якіх збіраецца забіць другога). Жандар Куляшова наогул беларускамоўны – і гэта неяк замінае яго па-сапраўднаму ненавідзець. Відавочна, што Куляшоў, пры усім сваім смешнаватым і брыдкаватым пафасе, адчуваў пэўную эстэтычную і маральную рысу, пераступаць якую нельга. Іншыя савецкія паэты аддаваліся сваёй цёмнай жарсці безаглядна, напоўніцу, як палкія каханкі, сапраўдныя паэты садамаза. Што ж, стрыманасць – наогул сімпатычная і вельмі беларуская рыса. У суседняй літаратуры такога тормазу, відаць, не было…
Дзякуючы паэтцы са Смургоняў Тані Скарынкінай мне пашчасціла нядаўна азнаёміцца з некалі вядомым вершам савецкага песняра Безыменскага “О чем говорило молчание” (“Пра што гаварыла маўчанне”). Жандар з вершу Куляшова – гуманіст у параўнанні з вытанчаным немцам-садыстам Безыменскага, маньякам-эстэтам, якому дастаўся не нейкі там юнак, а сапраўдны ласунак: камсамолка.
Ее допрашивал четвертый день подряд
Фашистский офицер, увешанный крестами.
Ей руки за спину выкручивал солдат,
Ее хлестала плеть, ее гноили в яме.
Угрюмый офицер сказал, что больше нет
Терпенья у него, что это лишь начало
Таких жестоких мук, каких не видел свет…
Кажуць, гэты верш Безыменскага прысвечаны ці то Ганне, ці то Шуры Козуб, якая была ці то ўкраінка, ці то беларуска… Але гэта няважна. Важна тое, што фабула і галоўная ідэя ў абодвух вершах – тая ж самая. Маладое цела ў палоне лютага ворага. Блізкая смерць. Нязломнасць душы. І ўсё такое. Усё, ды не ўсё…
Цікава параўнаць гэтыя два вершы. Верш стрыманага камуніста Куляшова і нястрымнага патрыёта савецкай радзімы Безыменскага.
Жандар Куляшова курыць папяросу. І ў гэта папяросе ўжо ёсць нешта бясконца злавеснае. Яна – адзін з апошніх сігнальных агнёў утульнага свету жывых. Афіцэр Безыменскага курыць цыгару. І не проста курыць – ён прыціскае яе да скуры камсамолкі і трымае так, пакуль скура не пачынае гарэць. Безыменскі апісвае гэта з асалодай сапраўднага садыста:
Угрюмый офицер схватил ее ладонь.
Склонился, хохоча, в насмешливом поклоне
И вдруг сигару взял, прижал ее огонь
К бессильной, но тугой девической ладони.
Прошло минуты две. Тончайший горький смрад
Наполнил полутьму высокого подвала…
Вось так. І няма каму паказаць пальцам на Безыменскага і закрычаць: “Яму падабаецца, глядзіце, яму падабаецца!” А яму і праўда падабаецца. Ён эстэт – як і ягоны герой-немец.
Жандар Куляшова – таксама эстэт, ды яшчэ філосаф. Магчыма, дамарошчаны, але ўсё ж. “Кніжка – не болей, – зазначае ён. – Кніжку спалі – і размовам канец”. А можа, гэты жандар – яшчэ большы эстэт за немца Безыменскага. Для жандара важны сімвалічны акт адрачэння. Спалі, кінь у ваду – і абавязкова сам. А кат Безыменскага – мастак болю, а не яго ідэолаг.
Он знал, что режет нож. Он знал, что пламя жжет.
Он взял сюда огонь и острие металла,
Но был все так же сжат иссохший тонкий рот…
Выплевывая кровь, она в ответ молчала.
… прошло четыре дня. Ты слова не сказала!
Я бил тебя в лицо – а ты молчала вновь!
Я жег твои ступни – а ты опять молчала!
“Добра, хай будзе па-твойму”, – коратка кідае куляшоўскі жандар і загадвае распачаць пакаранне непакорнага вайсрутэна. Бо ў яго папяросы скончыліся. А цыгара курыцца доўга…
Афіцэр у вершы Безыменскага намагаецца зразумець, у чым сакрэт маўчання ахвяры. І вось ён прыходзіць у цёмны падвал, дзе ляжыць “на кірпічах распластанное тело”, і пытаецца, хто навучыў дзяўчыну так маўчаць. “Бальшавікі”, – прамаўляе яна, і гэта адзінае слова, якое яна дазваляе сабе сказаць афіцэру-садысту. У арыгінале было “Сталін”. За хрушчоўскімі часамі давялося памяняць.
Юнак у Куляшова больш разгаворлівы за дзяўчыну ў Безыменскага. “Хай лепей сэрца мне спаліць свінец”, “Не, я не кіну, сам лепш зайдуся”… Як па пісаным! Жандару падабаецца літаратурная беларуская мова. Як і немец Безыменскага, гэты садыст таксама не цураецца літаратуры і высокага стылю. Але жандар Куляшова – ісцінны арыец. Ні кроплі сумневу. Лёд – значыць, лёд. У Безыменскага афіцэр аказаўся слабаваты. Ён нават прызнаецца амаль што закатаванай ім гераіні, што “подлый страх меня тревожіт”. Так і хочацца прыгадаць Гётэ: “Хачу яшчэ цябе спытаць я: адкуль у сэрцы гэты страх?..”
Чытаеш цяпер Безыменскага і думаеш: як жа, напэўна, яму хацелася апынуцца там, у сырым падвале, трымаць цыгару ў тонкіх пальцах, весці філасофскія размовы, цытаваць Гётэ і чыніць ёй боль. Боль… А Куляшова пачытаеш – і нічога. Толькі і застаецца, што ўсміхнуцца, затушыць цыгарэту вытворчасці Гарадзенскай тытунёвай фабрыкі і вярнуцца да штодзённых справаў, мармычачы пад нос на матыў “Зоркі Венеры”:
Жыць застанешся – жыццё даражэй…
Альгерд Бахарэвіч
