Для кагосьці гэта “з глузду з’ехаў”. А для Змітра Навіцкага — экспедыцыя па пошуку цмока, беларускага дракона. Таго самага цмока, якога баяліся нашыя продкі: не дай Божа сустрэць яго твар у твар. Зацягне ў сваё логава, патопіць у багне. Але пасля вандроўкі Зміцер кажа: не такі ён ужо і страшны, беларускі цмок…

Вашай увазе – супольны праект сайтаў budzma.org і abw.by, экспедыцыя па пошуку беларускіх цмокаў.

На твары Аляксандра Пісарэўскага, pr-мэнэджара аўтацэнтра “Уручча”, дзе нам выдалі аўтамабіль, было напісана: вар’яты.

– Куды вы едзеце? На пошукі цмока? Што? “Даўней жылі людзі — не верылі Богу, а верылі Цмоку, аддавалі Цмоку ўдзень па чалавеку…” — было заўважна, што ён ведае, дзе схаваўся наш цмок. У шпіталі, у палаце нумар 6.

Спакою табе, Аляксандр, мы не вар’яты: пра тое, што такое і адкуль узяліся цмокі, ты можаш пачытаць тут.

Восеньскім ранкам ляцім па мінскай кальцавой. З замілаваннем глядзім на хараство прыроды. Хто там сказаў, што зніклі цмокі? Калі жыць паміж крэдытам за новую машыну, працай і новай аватаркай на facebook — дык, можа, і няма тых цмокаў. Але ў 7 раніцы за мінскай кальцавой зусім іншая размова. Зіхаціць на марозе шэрань, паветра можна піць. Мы едзем у Лепель. Чаму туды?

“За адну ноч на водмелях тых яшчураў, тых цмокаў знайшлі сорак, ды палова таго хісталася на фалях, як плаваючыя выспы. Ды другой раніцай знайшлі яшчэ трохі менш паловы таго, што выдахла ў першую ноч. А яшчэ праз ноч усплыў самы вялікі. Адзін…”

Абмяркоўваючы мастацкія сродкі і геніяльнасць Уладзіміра Караткевіча, пад’язджаем да Лепеля. Горада, у якім жыве беларуская лохнэская пачвара, страшэнны цмок. І ён сустракае нас каля гарадской брамы.

“Шыю мелі, па тулаву, дык тонкую і надта доўгую. А на шыі сядзела галава, адначасова падобная і на галаву змяі і на галаву лані. І, дальбог, смяялася тая галава. Мо проста зубы скаліла, а мо — з нашых бедаў. І зубы былі велічынёй з конскія, але вострыя, і многа іх было на такую галаву аж данельга. Вочы вялізныя, як сподкі, каламутна-сінія ў зелень, ашклянелыя. І страшна было глядзець у тыя вочы, і мурашкі па спіне, нібы Евінага змія ўбачыў, і непамысна неяк, і нібы ў чымсьці вінаваты…”

Усё як у Караткевіча: і галава, і шыя. Перажагнаўшыся, пацеры прачытаўшы, далей едзем.

Лепель — ціхае невялікае мястэчка. Буйных прадпрыемстваў у ім няма, дарогі з Акропаліса ў грэкі — таксама, таму калі не жадаеце залягаць на дно ў Бруге, тое ж самае можна зрабіць у Лепелі. Ціха. Утульна. Але адчуванне, быццам за намі цікуюць з кожнай хаты, не пакідае. Быццам высочваюць: навошта прыехалі? Нашто вам цмок патрэбен?

Саскокваем з жалезнага каня, наладжваем кантакт з мясцовымі жыхарамі.

— Цмока бачылі?

— Цмока… У нас мясцовае начальства горшае за вашых цмокаў. Грэбуюць людзьмі, катуюць нас. Даюць прыказ: пішы заяву на адпачынак на тыдзень за свой кошт. А самі прымушаюць хадзіць на працу. І нічога не зробіш: горад малы, куды ты сунешся?

Чыноўнікі нашы — сапраўдныя цмокі. Цмокчуць нашу кроў… Вашы выдуманыя істоты — дробязь, нуль у параўнанні з імі.

– Выдуманыя істоты? — наш сталкер, мясцовы краязнаўца Уладар Шушкевіч, — у роспачы.

– Я сам друкаваў артыкул пра цмока ў Лепельскім возеры. У рэдакцыю тэлефанаваў жыхар адной вёскі, казаў, што бачыў, як з возера выходзіла вялікая пачвара з крыламі і змяінай галавой. Ноччу яна выходзіла — дык ён абамлеў на месцы, не ведаў, як шукаць паратунку. Дакладна, факт.

Не забывайцеся, шаноўныя, што нават у Статуце Вялікага Княства Літоўскага напісана:

“Tеж уставуем: зверов спракавечных стародавнiх цмоков iж нiхто не мает бiтi альбо мучiтi в неволе, як цмок той у пущех або сенажатех гуляет, або теж у болотi сiдiт, або теж прыходiт до замку поестi. А хто цковал тово цмока i шкоду ему ўчiнiл, або горш тово зобiвшi гэтак с корыстiю схоплены быв, то мает той платiтi сорок рублев грошей або бiтым пугою на пляцы местскiм мае быть”.

Стаім на беразе Лепельскага возера — і я разумею, што гэта файнае месца для апошняга беларускага цмока. Дарэчы, у 20-я Лепель згарэў ушчэнт, і цяпер ніхто не ведае, чаму. Старыя людзі кажуць, што цмок выйшаў з вады, дзьмухнуў на драўляныя дамы — і ўсё, карачун прыйшоў гораду.

Лепельскае возера — Радзіма беларускай лохнэскай пачвары. Зразумела, чаму: максімальная глыбіня возера — 33,7 м, сярэдняя глыбіня — 13-15 м, працягласць берагавой лініі — 39,65 км.

Ціха гуляюць хвалі Лепельскага возера: днём мы не ўбачым цмока. Я ўспамінаю словы Таццяны Валодзінай, этнакультуролага, з ёй мы размаўлялі ў Мінску.

– Каб убачыць цмока, патрэбен “памежны” час і “памежнае” месца: у поўню трэба стаць на ростанях ці на могілках. І павінен з’явіцца цмок…

Навошта чалавеку цмок? Каб стаць багатым. Змей-цмок будзе золата табе насіць — у гэтым сэнс. І Tiguan сабе купіш, і кватэру — усё-ўсё. Ахопленыя залатой ліхаманкай, імчым у вёску Гогалеўка: там ляжыць апошні цмок. Забіў Пярун яго маланкай, каменем ён стаў…

Мы імчым, я разглядаю краявід: а божачкі, а божа мой, хто па Лепельшчыне не ездзіў, той Баршчэўскага не зразумее.

“У бедных вёсках у святочныя і будзённыя дні заўсёды пануе нейкая панурая цішыня… нават вясельныя песні, дзе маладым зычаць шчаслівага супольнага жыцця, маюць у сабе нейкае пачуццё смутку, як быццам яны не давяраюць будучаму лёсу ў гэтай юдолі плачу…”

Чым далей у глыбіню раёна, тым месцы зацішнейшыя: адчуванне, што зараз мясцовыя жыхары пачнуць кідацца камянямі, за цмока ўспрымаючы наш Tiguan.

— Супыніся, тут, тут прыпыні — камандуе сталкер Уладар. — Прасцей за ўсё пасябраваць з цмокам, выгадаваўшы яго. Зрабіць гэта лёгка: трэба знайсці чорнага пеўня. Дачакацца, пакуль ён пачне кудахтаць — і сачыць за ім, бо хутка ён знясе чорнае яйка. Гэтае яйка трэба насіць тры гады пад пахай. І праз тры гады свет убачыць маленькі цмок. Калі вырасце — будзе па начах прылятаць, насіць грошы.

Маўчыць, варушыць галінкамі старых дрэў вёска Гогалеўка. Ледзь чутна скавыча вецер. За лесам яму дапамагае сабака. “За Лепелем і свету канец, і неба з зямлёй сышлося”, — так гаварылі продкі. А цяпер канец свету змясціўся да вёскі Гогалеўка. Далей для машыны няма дарогі, тупаем пехатою. Ціха ў лесе. Страшна.

“Тады зразумееце мой верш, калі пераначуеце ў поле”, — гледзячы на барвяны захад, я ўголас успамінаю Басё.

– Га? — “прабачце, я не дачуў, будзьце ласкавы, паўтарыце яшчэ раз”, перапрашае мяне Уладар, а я нічога не магу яму адказаць: страшна. Зараз, хутка ўжо ўбачым цмока…

На ўзлессі, у невялічкай лагчыне ляжыць цмок. Мне 30 гадоў, я шмат бачыў, але цмока бачу ўпершыню. Каменны, шаравата-земляны, з гладкай навобмацак скурай. Вы верыце ў “шостае пачуццё”?

Калі ты здаеш квіток на лятак, які праз гадзіну ляснецца ў полі. Калі не выходзіш з хаты, каб не трапіць у непапраўнае — у “лагчыне цмока” тое ж самае адчуванне. Цяжкае, “шатанскае” месца. Здаецца, што сам Чак Норыс адмовіўся б ад сустрэчы ў гэтым месцы а дванаццатай гадзіне.

– Некалі жыў тут цмок-прыгажун, які закахаўся ў мясцовую прыгажуню — расказвае Уладар. — Ён прыходзіў да яе ў абліччы чалавека: жылі яны грамадзянскім шлюбам. Але варта ведаць нюанс: цмоку трэба хавацца падчас навальніцы, інакш Пярун пальне маланкай з неба — і ўсё, гамон, няма цмока. А наш цмок прыгрэўся на грудзях каханай, яна таксама спала — і не пачулі яны, як пачалася навальніца. Скокнуў цмок у акно, паляцеў — але не даляцеў да сховішча, забіў яго Пярун… — з сумам у голасе распавядае Уладар.

Я слухаю, але занепакоена назіраю, як хутка сонца хаваецца за гарызонт: тое самае шостае пачуццё крычыць, што трэба вяртацца ў Tiguan.

— Бачыце гэтыя норы-пячоры? — Уладар паказвае на дзіркі на целе цмока і расказвае, як мясцовыя жыхары кідалі ў іх сабаку. Кажуць, шмат часу выла яна ды скавытала: доўга ляцела, пакуль усё сціхла.

— У апраметную заляцела тая сабака — падказвае нам трошкі пазней мясцовы жыхар. — Засталіся б пасля заходу сонца, і вас бы туды зацягнула… Кабздец бы вам тады прыйшоў.

Цёмна стала. Бураломам, паўз могілкі, мы плішчымся да Лепельскага возера. Вось-вось павінен паказацца азёрны цмок.

Дзе ты, беларускае дзіва? Пакажыся! І раптам разышлася вада, на паверхні паказалася пляскатая галава, бліснула вокам, дзьмухнула парай — і зноў схавалася ў ваду.

І зноў стала ціха… ціха. Чуваць толькі, як калоціцца сэрца. І зубы ляскаюць — вядома ж, ад задавальнення.

Ёсць першы цмок — але людзі кажуць, што надта ж шмат вядзецца іх на Палессі. Быццам сляпцом яны там усіх заядаюць, ніякага паратунку няма. Таму кіруем наш аўтамабіль у пойму Прыпяці.

Чакайце другое часткі!

Тэкст: Зміцер Навіцкі

Фота: Глеб Малафееў, Максім Шумілін

Экспедыцыя падрыхтавана сайтамі budzma.org і abw.by.