Часам людзі ствараюць літаратуру, самі пра гэта не здагадваючыся.
“…Я падняў тост з пажаданнем, каб нованароджанае дзецішча не было мёртванароджаным, гадавалася, дужэла і было моцнае, як Геркулес, каб знішчыць дзвюхгаловую гідру. Я збіраўся гаварыць і далей, пра тое, што паколькі дзецішча нарадзілася ў кватэры акушэркі (мая жонка была акушэрка), дык варта спадзявацца, што і дзецішча будзе жыццяздольнае, аднак жонка, якая сядзела поруч, шмарганула мяне за руку, каб я пра гэта не казаў…”
Гэта са згадак пра першы з’езд РСДРП – іх, сарамліва дыхаючы на трэснуўшыя шкельцы памяці, напісаў некалі Пётр Румянцаў, сціплы кантралёр Лібава-Роменскай чыгункі. Аднойчы ён пусціў у сваю хату прывідаў і за гэта быў ператвораны ў вуліцу. Вось тут, напэўна, яны і сядзелі, каля грамафона, дзевяць духаў і гэтая парачка: “Гасподзь з табой, Пецечка, што ты такое вярзеш, – шапнула яна, торгаючы свайго пафаснага Пецечку за рукаў. – Якія яшчэ дзецішчы, таварышы пра справу гавораць, ты ім лепш варэння прапануй, вунь таго, вішнёвага…”
“Цыц! – сказаў бы Пецечка Румянцаў – і па стале кулаком. – Дай тост сказаць!”
А яна б пакрыўдзілася і пайшла. А ён напіўся б з гора і завёў бы грамафон. І выгнаў бы гасцей: чаго, жыдкі, паселі, гасцініц у горадзе няма? – і заснуў бы з папяроскай у руцэ, і спаліў бы хату задоўга да ваеннага ліхалецця: а дом жа быў не ягоны, кватэру ён здымаў. І ўсё выйшла б не так. І нам з табой не давялося б тлумачыць здзіўленай касірцы на ўваходзе, што мы, уласна кажучы, хацелі б трошкі таго, эр-эс-дэ-эр-пэ, а на інсектаў – на інсектаў неяк іншым разам. Але Пецечка Румянцаў быў кантралёр і рускі інтэлігент, і таму мы ідзем налева, а ўсе нармальныя людзі направа, да інсектаў, і ніхто не ведае, дзе і калі наступным разам нам давядзецца перастрэцца. Можа, з гэтага музея выхад толькі адзін – на Захар’еўскую, наўпрост у слотны сакавік 1898-га, калі камары і мухі яшчэ спяць, а рэвалюцыянеры прачынаюцца і…
Часам людзі думаюць, што ствараюць літаратуру, а за рукаў іх пацягнуць няма каму.
“У ім збіраліся для светлых мэт барацьбіты супроць людскога гора”, – выдаў нашчадкам таямніцу дамка на Захар’еўскай, 133 паэт і адмірал Мікола Аўрамчык. Здаў явачную хату з усімі вантробамі. “Вядомым ён зрабіў на цэлы свет калісьці непрыкметны гэты горад. Любуюся я ў горадзе сваім, як з новых вуліц і праспектаў многіх па Ленінскім праспекце ўслед за ім плывуць дамы да плошчы Перамогі. І адчуваю, як на караблі, у гэтым доме з просценькім карнізам, што курс КПСС для ўсёй зямлі надзейны самы компас камунізму”.
Мікола Аўрамчык параўнаў дом-музей першага з’езду з караблём. Ён і праўда плыве: як катамаран па Свіслачы. У кожным разе гэта аб’ект рухомы: хай сабе за паўстагоддзя ён толькі і паспеў развярнуцца і адпаўзці крыху далей ад праспекта. Да таго ж ён непатапляльны. Пакой, дзе ўсё адбывалася, утульны, як кают-кампанія. Сесці за румянцаўскі стол, распакаваць ссабойку і занурыцца ў якое-небудзь займальнае чытво. У біяграфію Кастра, напрыклад. Ён тут быў, цыгару курыў, попел двойчы ўпаў з кончыка на дашчаную падлогу.
Але занурыцца і крышыць ссабойкай нельга. Кожны музей абавязаны ствараць адчуванне некранутасці, хай сабе і ўяўнай – быццам ён ёсць месцам забойства, якое нельга чапаць да прыезду аператыўна-следчай групы. Толькі трупа нідзе не відаць. Так і хочацца ўзяць крэйду, намаляваць на падлозе сілуэт кабеты і падпісаць: гісторыя. Следчыя не спяшаюцца. Гісторыя ляжыць, скурчыўшыся ў ненатуральнай позе, падабраўшы ногі. На левай скроні адтуліна, з яе цячэ варэнне. У адным пакоі шпалеры “Славянскія”, у другім рамана-германскія. Магчыма, следчыя ўжо ніколі не прыедуць. У Мінску такіх гісторый – на кожным кроку. Нікому, апрача нас, не патрэбных гісторый.
Апрача некранутасці ёсць, вядома, адчуванне абсурду. Сама назва правакуе здзейсніць кароткае лагічнае замыканне: побач з музеем першага з’езду РСДРП міжволі пачынаеш шукаць музей другога, трэцяга, пятага, дзясятага… У тым, што іх няма, пакашлівае нейкая недавершанасць, несправядлівасць: так паблізу Першага Веласіпеднага завулку пачынаеш шукаць другі, а паблізу другога – трэці, і калі не знаходзіш, так крыўдна робіцца, нібы з ровара зваліўся. І нешта вусцішнае ёсць у тым, што па суседстве з румянцаўскай кватэрай то насякомыя ў бурштыне атабарваюцца, то вузельчыкі на памяць завязваюць, то лялек паказваюць, то Каляды адзначаюць (здаецца, дваццаць гадоў таму тут нават мэбляй гандлявалі) – а кватэра Румянцава стаіць тым часам пустая і скрыпучая, тут ніхто не жыве і не памірае, і “маўчыць грамафон – адключон”. Так і чакаеш, пакідаючы пакоі і ўжо амаль не адбіваючыся ў люстрах, што зараз нехта шмаргане за руку: “Не сыходзь, Пецечка… Застанься…”
Ну нехта ж быў тут шчаслівы. Калі шчасце – гэта раптоўнае разуменне таго, што ты можаш змяніць свет. Год за годам у Мінску робіцца ўсё меней лавачак, дрэваў, кавярняў і сцежак, на якіх нехта некалі быў шчаслівы. Першы з’езд з гары на санках – не меншая гістарычная падзея за першы з’езд РСДРП. Напэўна, хопіць знішчаць крохкае: седзячы на больш не існай лавачцы, ад якой толькі пляміна на зямлі засталася, не будзеш крычаць: “Руйнуецца помнік гісторыі!” Маёй прыватнай гісторыі! Пафас выветрыцца сам сабою, а шкельцы ў кожнага свае.
Знікненне будынкаў заўсёды адгукаецца фантомным болем – да яго трэба толькі дарасці. Часам людзі думаюць, што варта прыбраць помнікі – і гісторыя пабяжыць за гэтай састарэлай бронзай, а нам застанецца жылплошча. Даволі лёгка ўявіць сабе новую ўладу, якая ў межах кампаніі па барацьбе з камуністычным мінулым ачышчае горад ад абрыдлай чырвонай спадчыны. Знясуць яны румянцаўскі дом, ой, знясуць, фанатыкі чортавы. Дык лепш бы тую ягоную частку – кватэру, Дзе Усё Адбывалася, – ужо цяпер здаць пад жытло. Употай даць такую аб’яву:
“Здаецца ўнаймы двухпакаёўка ў цэнтры горада, электр., вада, грамафон, р.с.д.р.п., мэбля, насупраць – стайні жандармерыі, карніз просценькі, удобствы ў двары, насякомыя ў бурштыне, вобраз у літаратуры, месца ў гісторыі”.
А галоўнае – агентам просьба не турбавацца.