Праўду кажуць: хочаш дазнацца, што беларусы пра сябе думаюць, — чытай іх літаратуру, а хочаш дазнацца тое, што яны пра сябе хава́юць, — глянь іх кіно. Усё нашае падсвядомае там як на далоні.
Але ж здараюцца выпадкі ўдвая цікавейшыя: калі збіраліся зняць, што думаюць, а знялі — пра што і не думалі нават. «Будзьма!» падрыхтавала для вас дзясятку такіх вось экранізацый беларускіх твораў, якія дапамагаюць разабрацца з унутраным беларусам: адкуль ён, хто ён, куды ён і за якім чортам ідзе.
«Чужая бацькаўшчына» (1982, рэж. Валерый Рыбараў)
Самая лютая меладрама ў беларускай літаратуры, з рэўнасцю, жарсцю, трохкутнікамі і забойствамі, з драматычным гістарычным фонам і жудаснымі акалічнасцямі падзей стала ў трактоўцы Валерыя Рыбарава — ну, проста ціхім, «ніхалерынезразумелым» фільмам пра тое, што такое Беларусь.
Беларусь — гэта цягучае, невыноснае чаканне нейкіх перамен, якія, калі і адбудуцца, дык усё адно не да лепшага. Бясконцы снег, бясконцыя хмары, бясконцае маўчанне, карацей, Беларусь — бясконцая, але існуе толькі ў імгненні. Штосьці адбываецца, але нічога не адбываецца. У нейкі момант вы пачнеце разумець бязлітасную Алесю Корсак, якой ужо ў горле стаіць тое безвыходнае нішто. А ў іншы момант, захапляючыся нейкай летуценнай прыгажосцю кожнага асобнага імгнення, у якім штосьці адбываецца, але нічога не адбываецца, вы зразумееце, што Беларусь — гэта мара. Такі вось праклён.
«Дзікае паляванне караля Стаха» (1979, рэж. Валерый Рубінчык)
З кожнага замежнага кінафестывалю, на якім стужка атрымлівала ўзнагароду, рэжысёр Валерый Рубінчык тэлефанаваў у Мінск Караткевічу: «Бачыш, ім падабаецца мой фільм!» — крычаў ён у слухаўку. «Таму што яны не чыталі маёй аповесці!» — крычаў у адказ Караткевіч. Праз экранізацыю «Дзікага палявання» Караткевіч і Рубінчык пасварыліся.
Уладзіміру Сямёнавічу было незразумела, дзе ў ягоных узнёслых авантурных падзеях Рубінчык адкапаў гэтую хтанічную прастору, гэтых вымарачных персанажаў, гэтае, не пабаюся, безвыходнае абы-што.
У сваю чаргу Рубінчык, найкруцейшы стыліст у беларускім кіно, не мог патлумачыць Караткевічу, што той напісаў кнігу не толькі пра перамогу дабра і асветы над цемрай і цемрашальствам, але і пра задушлівы подых метафарычных балот, пра ўнутраную акупацыю і пра немагчымасць зберагчы розум і нават жыццё ў такіх вось абставінах. А яшчэ пра тое, што бутафорскае дзікае паляванне з пудзіламі ў сёдлах — толькі здань іншага, сапраўднага дзікага палявання, якое іншыя клічуць імперыяй ці дыктатурай. Магчыма, Караткевіч і сам разумеў гэта, проста не надышоў яшчэ час так проста пра тое казаць.
«Знак бяды» (1986, рэж. Міхаіл Пташук)
Не ведаю, што ідэолагі, якія прыдумвалі фармулёўкі да Года гістарычнай памяці, будуць рабіць з гэтай экранізацыяй Быкава. Міхаіл Пташук быццам здзекуецца з іх: толькі і робіць, што «фальсіфікуе гісторыю», у якой ёсць і паліцаі, і калабаранты, і фашысты, даволі нават нядрэнныя на фоне ўсяго горкага савецкага жыцця хутаран Сцепаніды і Петрака Багацькаў.
Па стужках Пташука ўвогуле добра даследаваць хістанні беларускай ідэалагічнай машыны. Напачатку 2000-х ён зняў самы папулярны і наскрозь сярэдні беларускі фільм новага часу «У жніўні 44-га», у якім сімпатычныя маскоўскія чэкісты цікуюць на беларускай мяжы дыверсантаў. А час перабудовы, калі чэкіст як кінаперсанаж не быў такім прывабным і гераічнае мінулае, ім так-сяк напісанае, можна было нанова перапісваць, даў Пташуку куды больш па-мастацку моцны фільм «Знак бяды».
Вобраз вайны ў ім зусім не падпарадкоўваўся спушчаным з цэнтра ўяўленням пра Вялікую Айчынную: не, вайна для беларусаў — не самаахвярная абарона Айчыны і ўпэўнены вызваленчы паход на Захад, а параноя і мара дажыць хаця б да вечара ў гэтым звар’яцелым свеце, дзе невядома чаго чакаць ад любога, хто з’яўляецца на гарызонце.
Гэткае светаадчуванне ціхага, смяротна стомленага чалавека, які проста намагаецца пажыць яшчэ трошку больш, увасоблена ў, магчыма, найлепшай ролі Генадзя Гарбука — ролі Петрака Багацькі, які сёння іранічна і дасціпна рыфмуецца з дурным словам «ябацька». І што б з гэтым ні рабілі ідэолагі, іх спробы будуць гэтаксама іранічна паўтараць сюжэтныя колы пекла «Знаку бяды». Бо мастацтва, растуды яго, мацнейшае за ідэалогію.
«Міколка-паравоз» (1956, рэж. Леў Голуб)
Зусім не дзіцячы фільм для дзяцей па Міхасю Лынькову. Пра рэвалюцыю. Знешне — надта сацрэалістычны, мажорны, з гэтым зацятым, хваравітым піянерскім аптымізмам. А пад ім, калі прыгледзецца, адкрыецца трагедыйная гісторыя пра малечу, якога зацягнула ў хаос рэвалюцыі. Так, гэта, бадай, найсмялейшы, няхай і дадзены ў падрадкоўніку мэсадж Льва Голуба: рэвалюцыя — гэта не чортава будаўніцтва новага свету, а хаос, разбурэнне і трагедыя, на жаль, немінучая.
Калі здымаўся фільм, толькі-толькі пачаў стварацца сумніўны на цяперашні погляд культ піянераў-герояў, дзяцей, якія ахвяруюць жыццём дзеля радзімы. Леў Голуб узяў на сябе смеласць там-сям запярэчыць гэтаму культу, але ж, прынамсі, калі не прыглядацца, то застанецца ўзорны сацрэалістычны фільм з неўміручай сцэнай «пахавання», у якой Міколкаў дзед, той яшчэ трыкстар, касплеіць папа, але ж граната па-здрадніцку тырчыць з-пад рызы.
Дарэчы, выдуманы горад Забельск з лынькоўскай аповесці здымалі ў Гародні, і «Міколка-паравоз» — ледзь не адзіны фільм, у якім можна пабачыць стары гарадзенскі вакзал, знесены хутка пасля здымак. Падчас зносу ў будынку знайшлі шмат рэвалюцыйных улётак — аказалася, кінарэквізіт, і цяжка не бачыць тут дурнаватага сімвалу: можа, і ўся трасца апошняга стагоддзя — проста пастаноўка, нас падманулі.
«Людзі на балоце» (1981, рэж. Віктар Тураў)
Такая класічная класіка, што нават мележаўскі раман перакласіла. Куранёўскія інтрыгі, асабліва меладраматычныя, Віктар Тураў экранізаваў нават з асалодай. На той момант ён быў жывым класікам беларускага кіно і пакідаў за сабой ледзь заўважны бліскучы след — гэта бронза сыпалася з класічнага лба. Ён мог сабе дазволіць стварыць класічны фільм па класічным рамане. Калі вас бянтэжыць аб’ём класічнага ў апісанні гэтай экранізацыі, то папусціцеся: такой класікі ў нас, дзякуй богу, няшмат.
Крытыкі ў адзін голас захапляліся тым, што акцёры неверагодна ўвасобілі беларускі характар — і Дзятлікаву млявасць, і рахманасць Хадоські, і Ганнаву хваткасць, і Глушакаву ліхасць: такія вось сканструяваныя беларусы ўсім прыйшліся даспадобы. І вобраз балота назаўсёды стаў класічным вобразам беларускага кіно. Цяпер калі без балота, дык не беларускае.
Дарэчы, тое самае палескае балота, што атачала мележаўскую вёску Курані, даўно было асушана. Давялося ствараць яго штучна з кавалкаў іншых балот. Курані пабудавалі ў Бярэзінскім запаведніку, у Дамжарыцах — пасля з дэкарацый зрабілі музей пад адкрытым небам.
А калі добра прыгледзецца, то можна заўважыць, што за вясковымі хаткамі праз гушчэзны туман праглядаюць горы. Гэта здымачная група даздымала натуру ў Ялце — маўляў, у Беларусі не паспявалі да зімы. Часам такое «непаспяванне» скарыстоўвалі, каб вывезці групу на адпачынак. Але ж тыя малыя хітрыкі не псуюць класічнасці класічных «Людзей на балоце», якіх вучням у школе замест мележаўскай трылогіі паказваюць, каб, закалыханыя бясконцымі песнямі Таццяны Мархель, яны праглынулі і той беларускі туман, і беларускае балота, і беларускую беларускасць, увасобленую неверагодна класічна.
«На Чорных Лядах» (1995, рэж. Валерый Панамароў)
Калі рэжысёр Валерый Панамароў пачаў працу над экранізацыяй Быкава, час яшчэ быў іншым: можна — і нават патрэбна — было гаварыць. Калі фільм скончылі, час ужо істотна змяніўся, але тое, відаць, не адразу сцямілі. Змрочны, негаваркі, наскрозь быкаўскі фільм «На Чорных Лядах» адзначыў сабою гэтую незаўважную перамену часоў — вось яго сэнс у гісторыі беларускага кіно.
Пасля яго патанаючы «Беларусьфільм» пачнуць дэманстратыўна ратаваць — і будуць рабіць гэта трыццаць гадоў, вынішчаючы кінематограф як такі. Здымуць «Анастасію Слуцкую», а праз дваццаць год надта да яе падобнага «Купалу», а таксама дзясятак фільмаў пра доблесных чэкістаў, доблесных міліцыянтаў, доблесных партызан, доблесных патрыётаў, якія рознымі нуднымі спосабамі любімую камусьці не аддаюць.
«На Чорных Лядах» застаўся апошнім годным самастойным фільмам Нацыянальнай кінастудыі «Беларусьфільм».
Копію стужкі скралі напярэдадні прэм’еры, якая так і не адбылася, і гэтая цёмная гісторыя стала проста адной з безлічы цёмных гісторый цёмнага часу беларускага кіно. І гэтыя ляды ой якія чорныя.
«Жыццё і ўзнясенне Юрася Братчыка» (1967, рэж. Уладзімір Бычкоў)
Чорт яго ведае, што там здарылася на здымках «Жыцця і ўзнясення Юрася Братчыка», і што было пасля, і ў які момант і з-за чаго фільм парэзалі ды паклалі на паліцу. Архіўныя дакументы — і тыя абмінаюць тэму. Засталіся адны легенды. Маўляў, штосьці там крамольнае асабіста Брэжнеў угледзеў у фільме Бычкова і асабіста забараніў. Па адной версіі, намёк на тое, што Хрушчоў быў зняты з пасады праз змову і здраду яго паслядоўнікаў, у іх ліку і Брэжнева. Але я вам скажу, што калі б генсекі глядзелі кіно так часта, як ім прыпісваюць кіношныя легенды, дык у іх часу не было б нават паснедаць — не тое каб кіраваць краінай.
Да таго ж, у Караткевічавым «антырэлігійным сюжэце» столькі трапных шпілек пра ўладу як такую, што па цяперашніх часах можна назбіраць гадоў на дзесяць па артыкуле 289 Крымінальнага Кодэксу. А бачыце — усяго толькі на паліцу паклалі.
Так ці інакш, геніяльны сцэнар Караткевіча, перапісаны шэсць разоў, так і не ператварыўся ў годную стужку. Гадоў праз 20, напрыканцы перабудовы, фільм з паліцы знялі, і Бычкоў паспрабаваў вярнуць яму першапачатковы выгляд, але марна: набор малазразумелых сцэн з дзіўным мантажом — вось і ўсё, што засталося ад амбіцыйнай спробы стварыць нацыянальны фільм па першакласным сцэнарыі. Гэта вельмі пра нас, ці не мяркуеце?
Калі заплюшчыць вочы на гэтыя абставіны, то ў фільме можна пабачыць добрыя акцёрскія працы, выдатныя штукі мастака-пастаноўшчыка і, вядома ж, Караткевіча ў эпізадычнай ролі страшэннага татарына. Нягледзячы ні на што, Хрыстос такі прызямліўся ў Гародні, і да чорта падрабязнасці.
«Палескія рабінзоны» (1934, рэж. Іосіф Бахар, Леанід Малчанаў)
Раз на дваццаць год у беларускім кіно здымаюць «Палескіх рабінзонаў». Без жартачак, гэта самы экранізаваны беларускі твор. Першых знялі ажно ў 1934 годзе, і гэта надзвычай мілы дзіцячы нямы фільм. Ён захаваўся не цалкам, але ж сцэнар да яго пісаў сам Янка Маўр. Ды ўвогуле стужку рабілі та-а-а-ак доўга, што яна данесла да нас усю абаяльнасць культуры дваццатых гадоў: яе захапленне суперчалавекам і супердзіцём, у якога сіл і здольнасцей больш, чым у дарослага, яе апантанасць будовай новага, лепшага свету, роўнасцю, свабодай, авангардам і ўсім, што раптам скончылася з пачаткам першай пяцігодкі.
Студыя мультыплікацыі Белдзяржкіно, якая праіснавала колькі гадоў напрыканцы 1920-х і хутка знікла, стварыла для стужкі шыкоўныя камбінаваныя здымкі. Кантрабандыстаў і забойства зубра, як у маўраўскай першакрыніцы, вы там не пабачыце, затое пацешыцеся бойкай з гіганцкай рапухай, сустрэчай з вожыкам і іншымі атракцыёнамі, якія сцвярджаюць, што падарожжа на палескі востраў — то бок на той свет — можа быць не страшным, а мілым і натхняльным.
Аматары аповесці, магчыма, меркавалі інакш, бо вожыкамі замест кантрабандыстаў у кіно не зацягнеш. Так ці інакш, падарожжа па Палессі, неназваны метасюжэт беларускай культуры, жыве дагэтуль, і нават цікава, якія выпрабаванні ён рыхтуе новаму пакаленню беларусаў, човен якіх вось-вось перакуліцца на вялікай прыпяцкай вадзе ў час метафізічнай паводкі.
«Ладдзя Роспачы» (1987, рэж. Алег Белавусаў)
У анімацыйным фільме Алега Белавусава агонь-мужык Гервасій Выліваха гуляе са Смерцю не ў шахматы, а ў косці, што, вядома, бліжэй да ягонага трыкстарскага характару.
У гэты час «Беларусьфільм» славіўся аўтарскай анімацыяй для дарослых гледачоў. Да «Рыбкі па імені Нельга» — то бок да часу, калі студыя зваліцца ў дзіцячыя мультфільмы, не цікавыя ні дзецям, ні дарослым, — заставалася яшчэ гадоў дваццаць. Столькі ж заставалася да часу, калі аўтарская анімацыя «Беларусьфільма» прызвычаіцца з фільма ў фільм эксплуатаваць аднойчы знойдзеныя фішачкі і стане бясконцым і безвыходным перайманнем пераймання, галоўны сэнс якога — стварыць ілюзію, што час не ідзе, гады не мінаюць, нічога не змяняецца.
Здаецца, супраць усяго вось гэтага і выступаў Гервасій Выліваха — і гэтую бойку, не са Смерцю, а з такім-сякім жыццём-нежыццём ён такі прайграў. Алег Белавусаў, дарэчы, і заснаваў анімацыйную студыю «Беларусьфільма» — і, здаецца, пасля яго звальнення штосьці пачало ціхенька ісці не так.
«Ладдзя Роспачы» — змрочны фільм з тых, што было прынята называць філасофскімі прытчамі, бо ў іх зашмат меланхоліі і стылістычных замарочак і замала атракцыёнаў, якіх звычайна чакаюць ад мультфільмаў. Павольны, прывідны, гэты фільм і праўда пра той свет, у якім, аднак, святло ў цемры свеціць. Ці не апошняя трапная, змрочная фантазія беларускай кінастудыі пра беларускую душу і беларускі час. Потым былі розныя фільмы — добрыя і дрэнныя, важкія і знакамітыя, этнаграфічныя і квазіфальклорныя, а такога, створанага з беларускага духу, — не было.
«Узыходжанне» (1976, рэж. Ларыса Шапіцька)
Кожнае пакаленне беларусаў маральнае пытанне здрады вырашае па-свойму. Якія абставіны апраўдваюць здраду, якія — робяць яе прымальнай, ці ёсць пасля здрады жыццё і ці жыццё гэта ўвогуле. На ўсе тыя пытанні Васіль Быкаў пакінуў адзін кароткі адказ: заўсёды выбірай смерць, кропка.
Ларыса Шапіцька гэты стромкі быкаўскі сюжэт, выгадаваны ўсім страшнаватым ходам беларускай гісторыі, спрашчае і цягне ў квазіхрысціянскую савецкую прытчу. І гісторыя Сотнікава, па-самурайску прамая і суворая, ператвараецца ў чарговы савецкі пераказ Евангелля з цьмянымі маральнымі канфліктамі і шматкроць паўторанай трагедыяй здраджанага Збавіцеля.
Вядома, для чыноўнікаў ад кіно правакацыя маскоўскай рэжысёркі была зусім непрымальнай: партызанскую гісторыю ператварыць у рэлігійны аповед — такое сабе, літаральна крамольнае рашэнне. Але ж спадарыні Ларысе пашчасціла, што фільм, па даўнім беларускім кіношным хітрыку, паказалі Машэраву, і ён застаўся задаволены трактоўкай, а значыць, задаволеныя сталі імгненна ўсе. Машэраву, зачынальніку беларускай ваеннай ідэалогіі, відаць, не хапала ў роднай партызанскай тэме гэтай евангельскай узнёслай трагічнасці, якая рабіла і яго асабіста ўдзельнікам не проста вайны, а вайны свяшчэннай.
Гэты канфлікт мы не вырашылі дагэтуль: ці звычайная гэта была, брудная і страшная вайна, ці ўсё ж свяшчэнная, ці подзвіг гэта быў, ці ўсё ж «усялякае бывала», ці евангельскую прытчу мы расказваем, ці жудасную праўду без вось гэтай вашай «паэзіі» — і якое маральнае права меў Сотнікаў на «белае паліто», мы дагэтуль вызначыцца не можам. Выбірай смерць, — сцвярджае Быкаў, і з ім — во дзе сюрпрыз — радасна пагаджаюцца абуджаныя Годам гістарычнай памяці змагары з «фальсіфікацыямі гісторыі», і рэха ягонае дагэтуль не дае нам жыць, і здаецца, нейкія важныя слоўцы яно, пакуль ішло, праглынула. Разабрацца б.
budzma.org
