Бортніцтва ў Беларусі мае такое ж важнае значэнне як лес і балоты, бо з’яўляецца неад’емнай часткай ня толькі прыроднай прасторы, але і часткай культурнага кода.
Гістарычныя перадумовы і невялікі экскурс
Бортніцтва на тэрыторыі Беларусі з самых старых часоў мела вялікае значэнне, гэтаму таксама спрыяла геаграфічнае становішча: перакрыжаванне тагачасных гандлёвых шляхоў з поўначы (Вараскага мора) да Поўдня (Рускага мора) – “з Вараг у Грэкі”, а таксама з усходу на захад па рэках і наземных шляхах.
Пры гэтым галоўным экпартным таварам былі рэсурсы, якія былі атрыманы з тутэйшага лесу: футра, мёд і воск. Улічваючы вялікую каштоўнасць воска, а таксама самаго мёда – бортніцтва ўжо ў 15 стагоддзі становіцца адасобленнай галіной гаспадаркі ў часы Вялікага княства Літоўскага (тэрыторыя сучаснай Беларусі займала цэнтральную частку).
Пры гэтым развіццё бортніцтва не было нечым унікальным – бо было звычайным для ўсёй тэрыторыі тагачаснай Еўропы, толькі было адно адрозненне: калі ў 15-16 стагоддзях у Еўропе выяскалі старыя лясы, то ў ВКЛ яшчэ не было такіх трэндаў і дрэваапрацоўка была развіта слаба, а бортніцтва наадварот.
Таму ў 16 стагоддзі на тэрыторыі ВКЛ пачынае дзейнічаць кадыфікаваны звод законаў, у якія былі ўлучаны некалькі артыкулаў датычных бортніцтва (асноўныя нормы, маёмасныя правы, абавязкі і пакаранні). Пры гэтым большасць нормаў ужо ў той час рэгулявалася звычаёвым правам і мясцовымі судамі (сялянскімі або копнымі судамі), што нанесла значны адбітак на ўсім бортным промысле.
Калі коратка казаць пра эвалюцыю бортніцтва на тэрыторыі Беларусі, то трэба адзначыць, што яно мае агульны характар: спачатку гэта збіральніцтва, пасля з вынаходніцтвам сякеры (бронзы), гэта старажытнае бортнітва, потым з развіццём грамадствам і вынаходніцтвам жалезных прылад – бортніцтва; калі массава пачалі выкарыстоўвацца калоды (замест борцей) – калоднае бортніцтва і ўжо ў пачатку 20 стагоддзя бортныя пасечніцтва.
Пры гэтым трэба адзначыць, што няхай кожны з этапаў эвалюцыі прыносіў некаторыя змены, аднак, большасць тэрміналогіі, спосабаў і прылад заставаліся такім ж. Да прыкладу, да сённяшняга часу засталіся пешня, барта, лязіва, лазьбень і некаторыя іншыя прылады, якія ня толькі не змянілі свой выгляд, яны таксама не змянілі свайго вызначэння і спосабаў выкарыстання.
На сённяшнім этапе
Сёння бортніцтва ў Беларусі захавалася як частка багатай традыцыйнай культуры і развіваецца ў месцах, куды цывілізацыя пранікла зусім нядаўна (дарогі добрай якасці з’явіліся тут гадоў 30-40 назад). Пры гэтым бортніцтва з’яўляецца неад’емнай часткай штодзённага жыцця носьбітаў традыцыі і грамадскай культуры.
Галоўным рэгіёнам, дзе яшчэ можна сустрэць ня толкьі заселеныя калоды, борці, а таксама тых самых бортнікаў, якія займаюцца гэтым промыслам – гэта Берасцейскае і Гомельскае Палессе (на сённяшнім этапе), калі разглядаць храналагічна – то 30 гадоў таму можна было сустрэць бортнікаў у Гарадзенскай, Віцебскай, Менскай і Магілёўскай вобласцях – гэта значыць па ўсёй тэрыторыі Беларусі. Вялікае адмоўнае значэнне адыгралі працэсы урбанізацыі (ўжо пад канец існавання СССР, а таксама экалагічная Чарнобыльская катастрофа, што значна скараціла колькасць бортнікаў у Магілёўскай і Гомельскай і некаторых раёнах Берасцейскай вабласцей).
Так, калі 30-40 гадоў таму можна было яшчэ сустрэць мінімум як 1 бортніка амаль у кожнай вёсцы (а гэта не меньш за 20-30 тыс. бортнікаў), то ўжо на сённяшні дзень іх колькасць не перавышае 300. Пры гэтым колькасць бортнікаў (спадчынных бортнікаў: гэта сем’і, ў якіх бортніцтва перадаецца ад дзеда да бацькі, ад бацькі да сына) паступова скарачаецца. Скарачэнне вызвана ў першую чаргу натуральным скарачэннем старых бортнікаў і адсутнасцю жыццёвай неабходнасць вясковага насельніцтва. Калі раней бортніцтва прыносіла салодкі прадукт, было часткай жыццяздольнай грамадскай традыцыі вёскі або некалькіх блізкіх вёсак, а таксама давала дадатковы прыбытак гаспадарцы, то зараз бортніцтва – гэта з большага частка традыцыйнай культуры і рэсурс смачнай салодкасці.
Сёння яшчэ можна ў лясах знайсці калоды, а ў гаспадароў прылады, якімі карысталіся далёкія продкі, або якімі карысталіся самі гаспадары, калі былі маладзейшымі. Ніжэй прыведзена мапа распаўсюджвання звестак пра бортніцтва ў Беларусі.
На мапе бачна, што найбольш захаваліся сведчанні ў Гомельскай і Берасцейскай, а таксама Менскай, пры гэтым толькі самае малая частка раёнаў можа пахваліцца наяўнасцю носьбітаў традыцыі і традыцыйнага промысла.
Калі казаць пра колькасныя паказчыкі, то сёння ў Беларусі можна знасці каля 14 000 калод (частка з іх ня мае гаспадароў і не абслугоўваецца ўжо на працягу больш як 10-20 год), пры гэтым заселеных пчоламі (ў розны год па-рознаму) каля 1800-2000. Калі казаць пра борці, то іх колькасць складае ня больш за 200 пры гэтым зеселенымі можна лічыць толькі 50-60.
Мёдапрадукцыйнасць не перавышае 15 кг (гэта для калод-лежакоў) і 5 кг для калод-стаякоў. Пры гэтым здабытак ня кожны год удаецца ўзяць. Сёння прадукцыя бортніцтва спажываецца самімі бортнікамі на свае патрэбы.
Тэхналогіі і прылады
Разбіраючы этнаграфічныя матэрыялы ад сярэдзіны 19 стагоддзя да сённяшняга этапа можна сказаць, што яны амаль не змяніліся: асноўнай прыладай для пад’ёму з’яўляецца лязіва, асноўгай прыладай для выдзёўбвання калоды або борці – пяшня, для сбору мёда – лазбень, або кош, таксама дымар (для падкурвання пчол), маска, далато, свярдзёл ручны (або электрычны), сякерка. Сучаснай дадатковай прыладай стала пранікаць піла на паліве, якая спрашчае чарнавую працу пры падрыхтоўцы калоды, а таксама лябёдка, якая дазваляе падымаць цяжкія калоды на вышыню. 
Вялікіх адрозненняў сярод калод на тэрыторыі Беларусі амаль не назіраецца – толькі выгляд вочка (лятка) – розныя геаметрычныя формы (у калодзе выбівалася далатом на глыбіню ня больш за 3 см, потым свярдзёлам рабіліся круглыя дзіркі 3-5 і больш штук). У некаторых рэгіёнах выкарыстоўваюць калоды-лежакі, якія размешчаны на дрэвах пад невялікім вуглом (да 20 градусаў) – галава каолы кладзецца вышэй, на самой калодзе робіцца навес. Але ў такіх рэгіёнах выкарыстоўваецца правіла – на 10 калод абавязкова 2 калоды-стаякі, астатнія могуць быць лежакі.
Асноўны матэрыял калод – сасна, але існуе таксама шмат дубовых калод, пры гэтым дубовыя калоды сустракаюцца як сучасныя (10-15 гадоў), так і старыя (да 300 гадоў па словах саміх бортнікаў).
Памеры калод вагаюцца ад 1,2-1,8 метры, таўшчыня ад 0,5 м дыяметар. Унутраная камора мае форму больш падобную на трапецыю. Пры гэтым сценкі каморы ня моцна шліфаваныя і толькі трошачкі зкругленыя. Доўжня (адтуліна мае розныя памеры: калі складаецца з 1 бруска то ня больш за 70 см, калі з некалькіх, то фіксуецца звычайна кароткая частка 20-30 см, астатняя дастаецца і таксама не перавышае 70 см).
Устаноўка калод адбываецца на вышыні ад 4 метраў і не сустракаееца вышэй за 12 метраў. Фіксуецца калода пры дапамозе жалезных крутоў або вялікіх цвікоў, якія заганяюцца ў дрэва (калі няма прыдатнай галіны).
Сёння для пад’ёму амаль не выкарыстоўваюць лязіва, яно выкарыстоўваецца для спуска і фіксавання на вышыні. Для пад’ёма выкарстоўваюць астроў, або лесвіца, якія дазваляюць дабрацца да першай трывалай галіны, потым бортнік падымаецца па галінах. Яшчэ 30-50 гадоў таму лязіва выкарыстоўвалася для пад’ёму, пры гэтым 3-ма рознымі спосабамі (для розных рэгіёнаў – па-рознаму): поцягам (сам сябе цяну), стрэмянное (спецыяльныя петлі) і чашкі (зарубы, абвязванне сябе і дрэва) – спосабы маглі сумяшчацца.
Фіксаванне і спуск адбываюцца з дапамогай лязіва: сёння ў Беларусі сустракаюцца 2 віды: скураное (з ласінай скуры), або вяровачнае (з пянькі), пры гэтым канструкцыі драўляных частках амаль аднолькавыя.
Пра працу сучаснага бортніка
Штогадовая праца бортніка пачынаецца з часу калі сыйшоў снег і сыйшлі марозы, тады бортнік робіць абыход усіх калод, калі пчолы загінулі, або іх выдрала куніцы, або іншыя шкоднікі, то бортнік чысціць калоду – вымятае смецце, калі вашчыну пашкодзіў матыль – то пакідае калоду адкрытую і чакае пакуль птушкі не выядуць усё адтуль (засяляцца яна будзе толькі праз год). Калі калода чыстая і там няма пчол, то бортнік пачынае тварыць (прывабліваць рой), для гэтага выкарыстоўвае свой рэцэпт пахучых траў і вадкасцей. Лічыцца, што трэба паспець да Міколы вясновага, пасля можна чакаць, калі прыляціць рой. Таксама ў гэты час бортнік рамантуе калоды (калі яны пашкоджаны), або ўсцягвае новыя і таксама іх творыць.
У дзень бортнік паспявае абыййсці каля 6 калод, а ўсцягнуць каля 2-3.
Пасля гэтага наступае перапынак, бортнік толькі назірае і асцярожна падыходзіць да калод. У восень, пасля ападу лісця, бортнік збірае мёд, пры гэтым выкарыстоўвае розныя прызнакі паўнаты калоды (большую частку, каля 2/3 пакідае на зіму), ацяплення аніякага ня робіць.
Сабраны мёд захоўвае ў сотах. Чыстыя, схія соты пераплаўляе ў воск і сукае свечы.
У гэты ж час працуе з калодамі (калі ёсць новыя, то вырабляе іх).
Традыцыйны промысел
Сёння бортніцтва гэта складаны элемент традыцыйнай культуры беларусаў, ён ўвабраў ня толькі матэрыяльную частку, але таксама і духоўную частку культуры, з’яўяецца часткай традыцыйнага грамадства (вясковай грамады). Толькі самыя адданыя носьбіты гэтай традыцыі захоўваюць асноўныя сакрэты і навыкі промысла. Між тым цікаўнасць да промысла ёсць як сярод гарадскіх жыхароў, так і вясковай моладзі, аднак, толькі адзінкі бяруцца за падтрыманне гэтага промысла і перайманне традыцый, якія захаваліся з даўніх часоў – да сённяшняга дня.
Bornictva.by Аўтар: Восіпаў Іван (Братэрства босых бортнікаў), XII 2016
Паступовае развіццё грашовых і эканамічных адносін прывялі да актыўнага развіцця бортніцтва і звязана з гэтым промыслам рамёстваў і вытворчасцей – у гарадах пачалі ўтварацца бортныя цэхі (братэрства), якія выраблялі ня толькі воск, але і мядовыя напоі, што спажываліся як унутры ўсёй краіны, так і за яе межамі.
