• budzma.org
  • Пра нас
  • Крама
Будзьма беларусамі! Будзьма беларусамі!
telegram Tiktok www.instagram.com/budzma/ Facebook.com vk.com twitter.com youtube.com
  • Актуаліі
  • Меркаванні
  • Гісторыя
  • Літаратура
  • Музыка
  • Гатуем з «Будзьма!»
  • Гісторыя за 5 хвілін
  • Трызуб і Пагоня
  • Разумняты
  • Вандруем разам
  • Афіша
07.12.2021 | Культура Гісторыя

Народная дэманалогія Добрушчыны

Міфалагічная творчасць Добрушскага раёна – арганічная частка беларускай вуснапаэтычнай спадчыны, гістарычна з’яднаная з ёй ў непадзельнае цэлае. Геаграфічнае становішча Добрушскага раёна, які мяжуе з Расіяй і Украінай, садзейнічае фарміраванню некаторых рысаў, якія дабаўляюць нешта новае ў агульную скарбонку духоўнай культуры беларусаў.


Narodnaya-demanalogiya-Dobrushchyny-768x480.jpg

У вёсках Добрушскага раёна нямала цікавых запісаў зроблена было ў мінулым і новым стагоддзі, а менавіта ў наш час тут працавалі супрацоўнікі Інстытута мастацтвазнаўства этнаграфіі і фальклору НАН РБ, былі ў экспедыцыі студэнты Гомельскага дзяржаўнага універсітэта імя Ф. Скарыны.

Наўрад ці знойдзецца сёння чалавек, які ўсур’ёз верыць у лесавікоў, вядзянікоў і русалак. А ў старажытныя часы ў іх існаванні не сумняваўся, мабыць, ніхто. Нашы продкі лічылі, быццам увесь свет населены добрымі і злымі духамі. Ці ў вадзе, ці ў лесе і ў полі – усюды людзі «прапісвалі» міфалагічных істот. Так, дамавік лічыўся ахоўнікам жытла. Той факт, што гэты персанаж сапраўды займаў вельмі важнае месца ў сістэме традыцыйных народных уяўленняў, пацвярджаецца даволі значнай колькасцю вераванняў і міфалагічных аповедаў, якія працягваюць бытаваць сёння на тэрыторыі Добрушчыны і іншых рэгіёнаў Беларусі.

Нямала ўяўленняў у жыхароў Добрушчыны звязана з такой міфалагічнай істотай, як русалка. Нашы продкі лічылі, што ў русалак ператвараліся памерлыя нехрышчанымі дзяўчынкі або самазабойцыытапельніцы. Раз у год у русальны тыдзень, пасля Троіцы, русалкі выходзілі з вады і часалі свае косы, вадзілі карагоды. Паводле ўяўленняў у гэты час трэба было абыходзіць вадаёмы бокам, бо верылі, што русалка схопіць і заказыча да смерці.

У жыхароў вёсак Добрушскага раёна бытуюць уяўленні, звязаныя з ведзьмамі. Міфалагічны персанаж «ведзьма» з’яўляецца ўстойлівым у розных дыялектных павер’ях. Ён ідэнтыфікуецца на аснове такіх галоўных прыкмет, як рэальная жанчына, якая мае стасункі з нячыстай сілай, валодае звышнатуральнымі ўласцівасцямі і выкарыстоўвае іх у шкодных адносінах да людзей мэтах.

Як выцякае з вышэйсказанага, міфалагічныя вобразы дамавіка, русалкі і ведзьмы маюць даволі разнастайную характарыстыку, якая мае багатую палітру мясцовых асаблівасцей. Менавіта да характарыстыкі гэтых персанажаў мы і звернемся.

Ведзьма – адзін з галоўных персанажаў у ніжэйшай міфалогіі славянскіх народаў, які адносіцца да разраду паўлюдзей-дэманаў. Існуе нямала павер’яў пра людзей, якія, атрымаўшы па сваёй волі або міжвольна магічныя веды, уступаюць у кантакт з дэманамі і з іх дапамогай уплываюць на прыроду, стыхіі, атмасферныя з’явы, ураджай, здароўе і пладавітасць людзей і жывёл. Гэта ведзьмы, ведзьмакі, знахары.

Характарыстыка «сацыяльнага статусу» ведзьмы мае багатую мясцовую спецыфіку. У лакальных міфалагічных асаблівасцях Добрушчыны гэты персанаж падобны да жанчыны. Звернемся да ўспамінаў жыхароў вёскі Баршчоўка Добрушскага раёна: «Ведзьма – ета прастая жэншчына. Яна ўсё чыста знае. Знае, як хваробу на кагоонебудзь навесці, як каму плоха шчо здзелаці. Вот, напрымер, карова ў каго малака перастала даваць, ці там свіння ні з таго ні з сяго здохла, ці шчэ шчо з скацінай у дварэ дзелаіцца. Ета ўжэ значыць, шчо ў сяле ёсць ведзьма. А хужэ ўсяго, калі яна камуунебудзь з людзей плоха здзелае. Тады нада шукаць бабак-шаптух, шчоб яны адшэптувалі. А ведзьму ўзнаць очэнь трудна. Яна ж такая, як мы з табой! Абычны чалавек, толькі жэншчына. Вот і ўсё. Будзе з табой стаяць разгаваруваць, а ты і знаць не будзіш. Нада быць очэнь унімацільным, шчоб ужэ яе ўзнаць. Меньшэ нада ад старых людзей браць семак, ішчэ чаго такога гасцінца там, еслі яны табе яго даюць. А то дадуць семак, напрымер, жменю нашэптаных з’ясі і захварэеш» [Л. Х. І.].

Ведзьма паўстае пераважна ў антапаморфным выглядзе, але можа набываць і зааморфны воблік. «Здольнасць ператварацца ў жывёл і птушак, паўставаць у выглядзе прадметаў – тыповая рыса палескай ведзьмы» [2, с. 54].

Звернемся непасрэдна да запісаў, зробленых на тэрыторыі Добрушскага раёна ад жыхароў вёскі Дзям’янкі: «Ведзьмы – это колдуньі, якія преврашчалісь в оборотнев: в свінню, в капу сена, в коней. Яны тыркалі 12 нажэй в зямлю, кувыркалісь чэрэз ніх, ну і преврашчалісь. Ідуць вот, напрымер, хлопцы, а за імі то свіння будзе бежаць, то капа сена двігацца. І вот у адніх хлопцэв была матка-калдунья. Преврашчалась в каня. Ну і вот, хлопцы гулялі, а за імі всё конь бегае, не атстаёт. Ну, ані яго паймалі, атвелі в кузню, дай падкавалі. А наўтра сыны встают, а яна ляжыць на печы, матка іхняя, ну, і ані пытают: «Мам, вставай, есць вары!». А яна кажа: «Я хварэю». Яны ж палезлі, паглядзелі на печ, а ў яе на руках і на нагах падковы. А яны ж не верілі, што іхняя матка калдунья, а ім жа казалі. Ну вот, пака не ўзналі» [Р. Л. І.].

Такім чынам, як вынікае з вышэйсказанага, шматстайнасць былічак і павер’яў, звязаных з ведзьмамі, даносяць да нас водгукі ўяўленняў нашых продкаў на свет, прыроду. Запісаныя звесткі пашыраюць наша ўяўленне аб тым месцы, дзе мы жывём, падкрэсліваюць багацце працэсаў міфічнай традыцыі.

«Дамавік, хатнік» – тэрміны, блізкія і ў павер’ях, з’яўляюцца сінанімічнымі. На думку А. Шамака «хатнікі бліжэй за ўсіх стаяць да чалавека, удзельнічаюць у найбольш важных хатніх справах беларусаў» [1, с. 107].

Уяўленні беларусаў, у тым ліку жыхароў Добрушчыны, пра знешні выгляд дамавіка самыя разнастайныя. Напрыклад, яго ўяўлялі ў выглядзе маленькага дзядка ва ўсім белым, у выглядзе маленькага чалавечыка. «Ён жа, дамавік еты, во такі во маленькі. Ён як дзядок. Ну барада ў яго па пояс. Рубаха такая белая, а сам у лапцях. А я ж яго раз і пабачыла. Ляжу я якта на караваці і чую, як хтось у сенцы з вуліцы шкрабецца і дзверы трогае. Я паднялася, вышла, гляджу, а ён ад дзвярэй і ў пуню пабег. Во такі во (паказвае) маленькі дзядок. Дак я тады сама дзверы адчыніла, і думаю: хай заходзя. У хаце ж ён ніякага ўрэда не дзелаў мне» [Г. Я. П.].

Звесткі, запісаныя ў вёсцы Баршчоўка Добрушскага раёна, сведчаць пра тое, што самае любімае месца знаходжання гэтай істоты – печ альбо месца ў куце пад венікам: «Дамаві ё ў кажынай хаце. Жыве пад печчу, ці пад венікам у куту. Дамаві – ета чалавек маленькага росту, ва ўсім белым. Еслі ў сям’е скандалы, ета дамаві бушуе. Ня любя, як у празнікі яго не пачытаеш. Яму нада яду ўсягда даваць, тагды і дамаві харашо будзе адносіцца» [Г. В. Г.].

Як бачым, міфалагічны персанаж дамавіка не вельмі вылучаецца багаццем лакальна-рэгіянальных характарыстык у традыцыі жыхароў Добрушчыны. Апытаныя намі інфарматары ўяўляюць яго маленькім, нізкім дзядком і прытрымліваюцца тога пункту гледжання, што найбольш любімым месцам жыхарства яго з’яўляецца печ ці венік.

Беларусы лічылі, што русалкамі становяцца дзяўчынкі, памерлыя да хрышчэння, дзяўчаты-тапельніцы, а таксама дзяўчаты, якіх праклялі іх маці. На думку У. І. Коваля, «Русалка – гэта жаночападобная істота, увасабленне воднай і лясной стыхій. Яе звычайна ўяўлялі ў выглядзе маладой прыгожай дзяўчыны з доўгімі, распушчанымі зялёнымі валасамі» [3, с. 135].

На пытанне, хто станавіўся русалкамі, жыхары Добрушчыны выказвалі некалькі тыпаў версій. Паводле адной з іх, найбольш распаўсюджанай, русалкамі маглі стаць прыгожыя дзяўчаты, якія ўтапіліся. Звернемся непасрэдна да запісаў, зробленых ад жыхароў вёскі Дзям’янкі Добрушскага раёна: «Эта мне расказвала мая матка: в 12 часоў ночы выходзяць дзеўкі з рэчкі, ну етыя самыя русалкі, на берагу садзяцца, косы распускаюць, і гребешкамі чешут, і песні пяюць. А косы ў іх зялёныяязялёныя і па самы пояс» [Р. Л. І.].

Вылучаецца яшчэ адна група версій, згодна з якімі русалак уяўлялі ў вобразе паўжанчыны-паўрыбы. Аб гэтым сведчаць запісы звестак, зробленых на тэрыторыі Добрушскага раёна:

«Русалкі… Ну, ета такія жэншчыны, у якіх да пояса ўсё як у абычнай жэншчыны, а места ног хвост як у рыбы. Вот паетаму яна і можа быць і ў вадзе, і на сушы, на беразе. Садзяцца яны на бераг, і вот хто міма будзе іціць, абязацельна заманяць у ваду і ўтопюць. Асобенно, калі ідзець які мужчына. Будуць зваць яго, маніць. А патом могуць ці зашчыкаціць ці ўтапіць» [С. Н. А.].

Як бачым, прыведзеныя вышэй звесткі сведчаць на карысць таго, што русалкі – гэта прыгожыя маладыя дзяўчаты. А таксама ў прыведзеных прыкладах знешні вобклік русалкі звязаны з паўжанчынаййпаўрыбай.

Міфалогія – арганічная частка надзвычай шматстайнай духоўнай культуры народа, выдатная крыніца мудрасці нашых продкаў.

На матэрыяле міфалагічных уяўленняў, звязаных з міфалагічнымі персанажамі, запісаных у апошні час на тэрыторыі Добрушчыны, паказана не толькі спецыфіка народных уяўленняў, але і падкрэслена іх агульначалавечая каштоўнасць. Фактычны матэрыял, запісаны індывідуальна аўтарам, дазволіў праверыць на практыцы слушнасць выказванняў розных даследчыкаў, якія займаліся вывучэннем міфалогіі. Дадзеная работа – гэта сведчанне ўстойлівасці захавання багатай народнай міфалогіі на тэрыторыі Добрушскага раёна.

Спіс інфарматараў

Г. В. Г. – Грудавенка Валянціна Гаўрылаўна, в. Баршчоўка, Гомельская вобл., Добрушскі раён, 1930 г. н.

Р. Л. І. – Рыжкова Любоў Іванаўна, в. Дзям’янкі, Гомельская вобл., Добрушскі раён, 1941 г. н.

С. Н. А. – Смалякова Ніна Агееўна, в. Дзям’янкі, Гомельская вобл., Добрушскі раён, 1930 г. н.

Л. Х. І. – Лысенка Хадора Ільеўна, в. Баршчоўка, Гомельская вобл., Добрушскі раён, 1912 г. н.

Г. Я. П. – Гарбачова Яўгенія Пятроўна, в. Дзям’янкі, Гомельская вобл., Добрушскі раён, 1935 г. н.

Літаратура

1.   Шамак, А. А. Міфалогія Старажытнай Беларусі / А. А. Шамак. – Мінск: Сэрвіт, 2004. – 240 с.: іл.

2.   Новак, В. С. / Міфалогія беларусаў: вуч. дап. для студэнтаў філалагіч. спец. ВНУ / В. С. Новак. – Гомель: ГДУ імя Ф. Скарыны, 2005. – 251 с.: іл.

3.   Коваль, У. І. / Народныя ўяўленні, павер’і і прыкметы: Даведнік па ўсходнеславянскай міфалогіі / У. І. Коваль. – Гомель: Беларускае Агенцтва навукова-тэхнічнай і дзелавой інфармацыі, 1995. – 180 с.

Аўтар: А.У. Давыдаў
Крыніца: Фальклор і сучасная культура: матэрыялы міжнар. навук..практ. канф., 22-23 крас. 2008 г., г. Мінск: у 2 ч. / рэдкал.: I. С. Роўда [i інш.]. – Мінск : БДУ, 2008. Ч. 2 – 134 [2] с. С. 71-73.

Апошняе ў рубрыцы:

valiancina_shauchenka

«Гэта экацыд!» Украінскія мастакі адрэагавалі на трагедыю, выкліканую падрывам плаціны Кахоўскай ГЭС

У ноч на 6 чэрвеня вялізная плаціна на Кахоўскай ГЭС была разбурана, што прывяло да маштабнай паводкі, якая...

valiancina_shauchenka
Грамадства

Вянок. Медытацыя на вяртанне кантролю над сваім жыццём

Калі вам падаецца, што ад вас абсалютна нічога не залежыць, піша "Новы час", што жыццё кідае вас, быццам маленькую трэску,...

valiancina_shauchenka
Навіны "Будзьма!" Гатуем з «Будзьма!»

Сезонны сакавіты пірог с клубніцамі. Гатуем з «Будзьма!»

Напэўна, усе каштавалі традыцыйную шарлотку з яблыкамі, аднак ёсць варыянт і з іншым начыненнем — клубніцы....

valiancina_shauchenka
Гісторыя

З’явілася выстава, прысвечаная гісторыі Бабруйска на картах, планах і чарцяжах у ХІХ — ХХ стагоддзях

Нацыянальным гістарычным архівам Беларусі падрыхтавана і размешчана на сайце архіва віртуальная выстава «Бабруйск...

Апошнія навіны

    «Гэта экацыд!» Украінскія мастакі адрэагавалі на трагедыю, выкліканую падрывам плаціны Кахоўскай ГЭС
    Грамадства
    Вянок. Медытацыя на вяртанне кантролю над сваім жыццём
    Навіны "Будзьма!" Гатуем з «Будзьма!»
    Сезонны сакавіты пірог с клубніцамі. Гатуем з «Будзьма!»
    Гісторыя
    З’явілася выстава, прысвечаная гісторыі Бабруйска на картах, планах і чарцяжах у ХІХ — ХХ стагоддзях
    Грамадства
    Куды схадзіць на выходных? Падборка цікавых імпрэзаў на 10-11 чэрвеня
    Гісторыя Вандруем разам
    Топ-5 гістарычных месцаў на Гродзеншчыне, куды варта паехаць на выходныя
    Музыка
    «Знаходжу сілы ў веры ў тое, што людзі застануцца людзьмі». Алесю Камоцкаму 65
    Літаратура
    Міжнародны паэтычны флэш-моб: Іна Снарская чытае «Новую зямлю» Якуба Коласа
    Грамадства Гісторыя
    Перасялілі і жывых, і мёртвых. Як будавалі Вілейскае вадасховішча і наколькі яно бяспечнае?
    Музыка
    Музычная формула поспеху па-беларуску: тролі, тэхна і «Купалінка»
    Грамадства Літаратура
    «Воля да жыцьця». Кніга Андрэя Белавешкіна з'явілася ў вольным доступе
    Культура Музыка
    У гэтую пятніцу, 9 чэрвеня, на Падляшшы пачынаецца фэст беларускай традыцыі SONCAHRAJ
    Культура
    Мінкульт будзе выдаваць гастрольныя пасведчанні пасля праверкі творчасці «на прымальнасць»
    Грамадства
    Калектыўная памяць — інструмент альбо кансэнсус?
    Грамадства Гісторыя
    Паглядзіце на ўнікальнае фота аднаго з самых ранніх планаў старажытнага Бабруйска

Афіша

  • 11.06

    Сямейны фэст «TOYDAY» ў Мінску

  • 11.06 — 18.06Выстава «Калі яго парушыць, яно становіцца адчувальным» у Вільні
  • 11.06 — 18.06Выстава выцінанкі Наталлі Каньковай у Віцебску
  • 11.06 — 18.06Выстава «Abstract» у Віцебску
  • 11.06 — 18.06Новыя імёны мастацтва: фестываль «Арт-Мінск»
  • 11.06 — 23.06Выстава Міхаіла Анішчанкі «Горад людзей» у Гродне
  • 11.06 — 16.07Выстава Рышарда Мая ў Чаросаве на Лепельшчыне
  • 11.06 — 15.06Выстава «Я хачу дадому» ў Вільні

УСЕ ПАДЗЕI

Рассылка навінаў

Важнае пра нас

  • Што такое "Будзьма беларусамі!"
  • Рэкламадаўцам
  • Асобы кампаніі
  • Усе праекты "Будзьма!"
  • Рэдакцыйная пошта: [email protected]

Папулярнае

    • Першая перамога беларусаў
    • Тэст для вандроўнікаў па Беларусі
    • Топ-3 смешных выпадкаў з Янкам Купалам
    • Цяжкая праца, сціплая ежа, гарэлка: жыццё сялян вачыма Сыракомлі
    • «Эйфарыя пасля пераезду нараджаецца з ілюзіі – у новай краіне ўсё будзе інакш». Псіхолаг пра перажыванне эміграцыі
© Грамадская культурніцкая кампанія «Будьма беларусамі!», 2008-2019.
Логотип