Некалькі палітычных цэнтраў у выгнанні. Беларускія часткі ў чужых арміях. Чужыя войскі на Беларусі. Бежанства і немагчымасць планаваць заўтрашні дзень... 25 сакавіка 2022-га Беларусь сустракае ў стане, максімальна падобным да часоў БНР.
Паралелі таго часу з нашым настолькі яскравыя, што застаецца хіба Ціханоўскай пачаць выдаваць беларусам свае пашпарты ў консульскіх аддзелах ва ўсім свеце — накшталт пашпартоў БНР. Бо сінія пашпарты РБ ужо сталі па ўсім свеце «чорнай меткай» для ўласнікаў.
Першая выснова — скрушная. Нейкая закальцаваная рэальнасць. Часовая пятля, пра якую Крыстафер Нолан мог бы зняць фільм. Больш за 100 гадоў мы ходзім па коле. А маглі б, па прыкладзе Фінляндыі ці краінаў Балтыі, паспець збудаваць уласны паспяховы нацыянальны праект.
Дык можа... гэтыя сто год былі марнымі? Можа, беларускі нацыянальны праект нежыццяздольны, а беларушчына — гэта субкультура, накшталт аматараў Цоя, якія будуць заўсёды, але без магчымасці ўплываюць на музычны мэйнстрым? Усё было дарэмна?
Даруйце, Вацлаў Юстынавіч і Іван Дамінікавіч, мы ўсё пра...
Кожная дзяржава часам заходзіць у тупік
А зараз — цвяроза. Як бы там не было, але беларускі дзяржаўны праект адбыўся. Наўпрост, улічваючы рэгіён, усе хваробы маладой дзяржавы ў нас расцягнуліся на доўгія гады. Маск запускае ракеты ў космас, а мы дагэтуль яшчэ не перажылі нацыянальнага рэнесансу, не перараслі эпоху дыктатуры, якую Польшча ці Латвія прайшлі ў 1920-х — 1930-х гадах.
Але так бывае. БНР, з усёй павагай, была дэкларатыўнай дзяржавай, сатканай з маніфестаў, ідэяў, вершаў і мноства прыгожых словаў. Што казаць, калі дзяржавы з плоці і крыві — сапраўдныя — часам заходзяць у тупік. Робяць фатальныя памылкі. Капітулююць. Калапсуюць эканамічна. Перажываюць здраду лідараў.
Узгадайце Чэхаславаччыну, якая паддалася бяззбройна. Прыклад Аўстрыі, дзе Гітлера віталі кветкамі. Прыклад магутнай Францыі, якая пераўтварылася ў незразумела што пад нямецкім кіраваннем. Прыклад той самай Польшчы, якая гераічна баранілася, але ўрад дзяржавы збег у першыя дні вайны. Гэта дарослае жыццё. Бывае.
Галоўнае, што чэхі, французы, галандцы, бельгійцы, палякі ды іншыя не зракліся сваіх нацыянальных праектаў. Не зракліся сябе. І — выстаялі. Дастаткова было, каб хаця б невялікая частка эліты ўзяла на сябе адказнасць. Каб хоць невялікая частка народа — супраціўлялася.
Урокі БНР
Калі вярнуцца да тэмы БНР, давайце ўзгадаем і прааналізуем асноўныя памылкі нашых бацькоў-заснавальнікаў 1918–1920 гадоў. Мы не можам іх вінаваціць, бо яны былі першымі — піянерамі. Зараз жа, магчыма, гісторыя дае нам другі шанц. Другі падыход да таго самага турніка — праз 100 год. Шанц здаць нарматыў.
1. Войска
![24.jpg 24.jpg](/upload/medialibrary/978/aglkwc5o3kx8zonb2vgokhcypmn93ey2.jpg)
Дзіўна, але айцы БНР грэбавалі вайсковым пытаннем. Нават калі грошы былі, іх не давалі на войска. На румынскім фронце стаялі часткі расійскай арміі (імперыя ўжо ляснулася), складзеныя з беларусаў, але іх ніхто не вяртаў у Беларусь. З войскам Балаховіча кантакт так і не атрымаўся, хоць «бацька-атаман» быў гатовы ўпісацца за БНР.
Таму асобныя баяздольныя прабеларускія часткі паўставалі адно ў складзе іншых арміяў. Армія Балаховіча — пад крылом палякаў. Першы беларускі полк у Гродне — пад крылом літоўцаў. Беларускай Вайсковая Камісія — польскі Генштаб. І г. д.
У палітычнага кіраўніцтва наўпрост не было сталага кантакту з вайскоўцамі. А без войска ў стане вайны дзяржавы няма. Магчыма, не хапіла граматнага медыятара-перамоўніка паміж палітычнай і вайсковай элітай. Ці досведу. Але вынік апынуўся фатальным.
2. Грошы
Цудоўная рэч — «Архівы БНР». Там прапісана багата чаго, у тым ліку грашовыя пытанні, выдаткі. У бацькоў БНР грошы час-почас з’яўляліся, прычым немалыя: атрымлівалася прадаваць лес украінцам, нейкую рэквізаваную маёмасць, дапамога ў форме крэдытаў.
Пытанне, куды яно выдаткоўвалася. Па дакументах — на заробкі ўрадоўцам, падарожжы, памяшканні ды нават крутыя аўто. Тыя самыя аўто ўрадоўцы пасля прадавалі за меншыя сумы, калі грошы сканчаліся. А яшчэ — на безліч брашураў, газет-аднадзёнак і бюлетэняў. Апошняе мела сэнс хаця б часткова, але якасць тых СМІ была досыць слабой нават на той час.
Зразумела, што рэсурс урада ў выгнанні ці на бацькаўшчыне, але на «птушыных правах», гэта не бюджэт нармальнай дзяржавы. Тым не менш у грашовых справах мае быць пытанне прыярытэтаў. У выдатках мае прапісвацца: ці канвертуюцца дадзеныя сродкі ў чарговы крок да перамогі?
3. Пыха
Чаго багата ў архівах БНР, дык гэта сведчанняў сварак і канфліктаў між урадоўцамі, дыпламатамі, сябрамі камісіяў і камітэтаў. Хто каго назваў непісьменным, недастаткова свядомым, крадуном, інтрыганам, агентам — поўны кораб.
Дзеячы БНР у 1918 годзе. Злева направа: сядзяць — Бурбіс, Серада, Варонка, Захарка, стаяць — Смоліч, Крачэўскі, Езавітаў, Аўсянік, Заяц
Прыгожы здымак бацькоў БНР вясны 1918-га, дзе ўсе яшчэ разам, натхнёныя, вясёлыя. Яго можна было б парэзаць на кавалкі: кожны пасля абраў сваю Раду БНР — Вышэйшую ці Найвышэйшую, Ковенскую, Пражскую ці яшчэ якую. Людзі, якія меліся дамаўляцца са сваім народам і з усім светам, не змаглі паразумецца паміж сабой.
У выніку кожная асобная «партыя» абірала сабе моцнага патрона — Польшчу, Літву ці нават Савецкую Расію, дзейнічала ўжо пад іхным крылом. Беларускія пралітоўскія партызаны ваявалі супраць Польшчы, беларускія прапольскія аддзелы супраць СССР, а прасавецкія дзеячы ўрэшце сабралі ўсіх на Берлінскую канферэнцыю і ...зачынілі праект БНР.
4. Шмат словаў і мала справы
Увесну 2018-га ў Нацынальным гістарычным у Мінску прайшла выстава да 100-годдзя БНР. Галоўнымі экспанатамі былі газеты і дакументы, фотаздымкі, паштовыя маркі, пячаткі, сцяжкі, пашпарты, лісты... На той самай выставе было ўсяго некалькі вайсковых цешак з выявай Пагоні. Вобмаль аўтэнтычнай зброі, узятай хутчэй для антуражу.
Калі вельмі груба, то спадчына БНР — гэта купа паперы. Наша першая «эксперыментальная» дзяржава пакінула па сабе шмат словаў — правільных ці не, гучных ці прапісаных дробным курсівам, пафасных і не вельмі, але — словаў. Дзяржава апынулася паветраным замкам, каляровым сном.
«Словы мацней» — прыгожая метафара. Словы могуць быць мацней іншых словаў. Але толькі зрэдку — мацней справаў. І ўжо зусім зрэдку на фоне вайны, геапалітычных разломаў і новага перадзелу свету...
Дзякуем, Вацлаў Юстынавіч і Іван Дамінікавіч, мы не забудзем.
Алесь Кіркевіч, budzma.org