Севярынцы для многіх беларусаў сталі адным з нацыянальных сімвалаў, інтэлектуальных і маральных аўтарытэтаў. Мы паразмаўлялі з пісьменніцай і педагогам Ганнай Севярынец на актуальныя (а для каго і балючыя тэмы): навошта нам патрэбныя беларуская мова і той самы «белліт», які прыеўся ў школе. Якая карысць ад інтэлектуалаў, чаму беларусы такія страшна таленавітыя, што рабіць з пачуццём бездапаможнасці і як захаваць сябе як нацыю ў сённяшніх варунках. І, вядома ж, пра настаўніцкую працу — у школе і па-за яе межамі.
Фота Дзіны Ярмоленка
Ганна Севярынец — беларуская пісьменніца, педагог, журналістка, літаратуразнаўца. Нарадзілася ў 1975 г. у Мінску. Скончыла філфак БДУ ў 1997 г. Жыве ў Смалявічах. Апроч педагагічнай дзейнасці, плённа займаецца асветніцкай, даследніцкай працай. З’яўляецца лідарам грамадскай думкі ў Сеціве, яе пасты ў Facebook збіраюць шматлікія падабайкі і рэпосты. Аўтарка шэрагу даследаванняў пра беларускіх літаратараў, а таксама мастацкіх кніг — раманаў «Дзень святога Патрыка» і «Гасцініца «Бельгія»», за якія атрымала літаратурныя прэміі. У 2020 г. з ёй не працягнулі кантракт у Смалявіцкай раённай гімназіі, дзе Ганна выкладала мову і літаратуру, за верш, прысвечаны «першай асобе».
Зусім не строгая «беларусіца»
— Ганна Канстанцінаўна, дзе Вы працуеце пасля таго, як страцілі пасаду ў Смалявіцкай гімназіі? Ці балюча гэта было?
— Цяпер я працую ў прыватнай школе. Уся гэтая гісторыя далася мне, канечне, няпроста, але насамрэч гэта было далёка не самае складанае выпрабаванне ў жыцці. Цяпер я адаптавалася, сфарміраваліся новыя сувязі і ўзаемадачыненні, спачатку прывыкла, а потым і прывязалася моцна да сваіх новых вучняў, так што прафесійнае жыццё ўвайшло ў сваю каляіну. Шмат прафесійных выклікаў, якія трэба асэнсоўваць і ў якіх трэба рухацца, то-бок усё ў выніку на карысць.
— Нядаўна Вы канчаткова разбурылі імідж строгай «беларусіцы», зачытаўшы аднайменны рэп разам з вучнямі. Як адчуваеце сябе ў новым амплуа? Працяг будзе?
— Ну, няўжо ў мяне і да гэтага быў імідж строгай беларусіцы? (усміхаецца) Усё жыццё марыла пра тое, каб быць строгай настаўніцай. Гэта мой ідэал: строгая, вельмі патрабавальная, непахісная настаўніца. Насамрэч я абсалютная «цямця-лямця», усіх разумею і ўсім даю «апошні шанц», «пасляапошні шанц», «самы апошні шанц», «шанц пасля самага апошняга», а потым яшчэ думаю: «Госпадзе, ну што я прычапілася да чалавека, хіба ж у здадзеных вершах ці сачыненнях шчасце і сэнс?».
Дзеці збольшага круцяць мной, як хочуць. Да пэўных межаў, канечне, але любы мой вучань вам скажа, што Ганна Канстанцінаўна вельмі добрая. Ад чаго я бясконца злуюся, рррррр.
Што тычыцца «працягу» — я бы з задавальненнем развівалася як аўтар тэкстаў, прыдатных для чытання рэперамі. Гэта надзвычай цікавы кірунак у вершаскладанні, там шмат сваіх законаў, рытмічных, фанетычных, сэнсавых, шмат магчымасцей, але, канечне, чытаць рэп направа і налева я не збіраюся. Гэта зусім іншая епархія, зусім іншыя законы існавання. Я і так маю даволі мітуслівае інтэлектуальнае жыццё, якое распадаецца на некалькі кірункаў, і не магу сказаць, што мне гэта агулам падабаецца. Напэўна, хутка надыдзе час, калі я пачну «звужацца» і пакіну сабе — хаця б на некалькі год — выключна архіўную і даследчыцкую працу. Вось толькі вывучу цяперашніх пяціклашак да выпуску.
«За 4 урокі анлайн я стамляюся так, як за 8 афлайнавых»
— Як на Вас і на Вашай працы адбілася пандэмія каронавіруса? Што яна змяніла (і яшчэ зменіць) у стасунках паміж людзьмі?
— Мне падаецца, што якраз стасункі паміж людзьмі не надта мяняюцца, гэта хутчэй віртуальная прастора мяняецца пад патрэбы стасункаў. Усе інструменты для анлайн-зносінаў так ці іначай падбудоўваюцца да тых нашых патрэбаў, якія мы мелі раней. У прафесіі, безумоўна, каронавірус памяняў шмат чаго, найперш — тэхнічна і арганізацыйна. Памятаю, у якой паніцы мы ўсе былі, калі ў сакавіку 2020 г. спрабавалі ўпершыню наладзіць анлайнавае навучанне, яшчэ ў межах дзяржаўнай сістэмы. Цяпер, канечне, чыста тэхнічна гэта робіцца на парадак прасцей. А ўжо метадычна — тут мы ўсё яшчэ эксперыментуем. За два гады немагчыма напрацаваць дастаткова прыёмаў і метадаў, каб анлайн-навучанне хаця б наблізілася па эфектыўнасці да афлайнавага.
— Як Вы глядзіце на адукацыю анлайн? Гэта непазбежнае зло ці новыя магчымасці?
— Пакуль як на непазбежнасць (без «зла»). Пакуль анлайн-адукацыя школьнікаў (не блытаць з дарослымі) не ўспрымаецца мной як паўнавартасны варыянт. Як часовая замена афлайну, як спосаб пазбегнуць форс-мажору — так, але каб, напрыклад, я магла б сабе ўявіць выпускніка, які 11 год адвучыўся ў анлайне — не магу. І пяць год не магу, і тры.
Калі сфармуляваць метафарычна, у анлайн-фармаце няма самага галоўнага моманту якаснай адукацыі: «перацякання энергіі» ад настаўніка да вучня і наадварот. Гэта цяжка перадаць словамі, але гэта вельмі адчуваецца, калі працуеш у анлайне, асабліва з вялікімі групамі дзяцей. За 4 урокі анлайн я стамляюся так, як за 8 афлайнавых — а ўсё з-за таго, што ўвесь час «прабіваю» экран, дамагаючыся эмацыйнага яднання з класам. Гэта надзвычай няпроста, і гэта складана паддаецца рэфлексіі, бо энергетычнае ўзаемадзеянне настаўніка і вучня асабліва не вывучаецца і не мае адпаведнага тэрміналагічнага інструментарыя. Але такое кажуць многія настаўнікі. Гэта яшчэ будзе тэмай педагагічнай навукі, спадзяюся, — энергетыка навучальнага працэсу.
— У вашых чытачоў і фаловераў складаецца ўражанне: Ганна Канстанцінаўна шалёна закаханая ў сваю працу і, пэўна, спіць з падручнікамі пад падушкай. Ці праўда гэта?
Фота Дзіны Ярмоленка
— Няпраўда, канечне. Я моцна люблю сваю прафесію, але ж гэта — прафесія. Летам, напрыклад, альбо на канікулах мне фізічна цяжка нават думаць пра ўрокі, склоны назоўнікаў і складаназлучаныя сказы. Ніколі не бяру на лета ніякіх падпрацовак, хаця ўвесь час просяць з кімсьці пазаймацца, і ў матэрыяльным сэнсе гэта было б няблага, бо летам настаўніку цяжкавата з грашыма, але ў мяне валасы падымаюцца дыбарам, як падумаю, што летам буду зноў кагосьці чамусьці вучыць. І знаходзіцца ў коле чужых дзяцей — нават калі гэта дзеці сяброў ці знаёмых — мне летам цяжка, я імкнуся да адзіноты, максімальнай прычым.
Ад людзей моцна стамляешся, як бы ты не любіў з імі працаваць. А ўжо як стамляешся ад думак пра ўрокі! Ажно фізічна мозг баліць. Таму калі толькі ёсць магчымасць адпачываць ад школы — я адпачываю напоўніцу. Добра адпачыць ад працы — гэта таксама складнік працы.
Ну, і наконт падручнікаў — баюся нават уявіць, што б мне снілася, каб я спала з нашымі падручнікамі пад падушкай.
Фота Дзіны Ярмоленка
«У беларускай літаратуры я дома»
— Вам самой падабалася вучыцца ў школе? Белліт быў вашай любоўю ці праклёнам?
— Вучыцца мне вельмі падабалася і падабаецца да сёння. Для мяне школа не была траўмай, хаця розныя сустракаліся настаўнікі і розныя аднакласнікі. Я моцна люблю працэс вучобы, умею «марозіцца» ад нецікавага і карыстацца магчымасцямі, калі мяне нешта цікавіць. Што тычыцца белліту — добрых настаўнікаў па гэтым прадмеце ў мяне, на жаль, не было ніколі. Але на ўроках мне было камфортна — у рэшце рэшт, назіраць за благімі настаўнікамі таксама ж занятак, і не самы нудны ў свеце. А кніжкі — у школьнай праграме трапляюцца і добрыя — яны ж цікавяць і самі па сабе. Праклёнам для мяне была толькі фізкультура. Астатнія прадметы, дзякуй богу, я згадваю добрым словам, незалежна ад настаўнікаў.
— Чаму і як Вы выбралі прафесію педагога? Што ў ёй улюбёнае? А што раздражняе?
Ганна Севярынец з бацькамі, Мінск, 1975 г.
— Іншы раз мне падаецца, што я з гэтым выбарам нарадзілася. А так, канечне, шмат складнікаў: і тое, што гэтая прафесія ў нас сямейная, я — настаўніца ў чацвёртым пакаленні, і тое, што я вельмі люблю вучыцца і вучыць, і тое, што мне падабаецца ўзаемадзейнічаць з дзецьмі.
Наогул не памятаю, каб я вагалася ў дзяцінстве, кім быць. Гэта цяпер ужо я іншы раз думаю, што і лесніком хацела б папрацаваць, і аграномам. У нейкім другім жыцці абавязкова звязала б свой лёс з прафесіяй групы «чалавек —прырода», прычым менавіта з раслінамі, флорай.
Складаней было выбраць варыянт настаўніцтва. Адзін час хацелася мне займацца не філалогіяй, а гісторыяй. Хаця гэта моцна ўзаемазвязана, і я радая, што цяпер па-за школай працую на мяжы філалогіі і гісторыі якраз. Гістарычнае літаратуразнаўства я лічу сваёй другой прафесіяй, дарэчы. Раней мне падавалася, што гэта хобі. Але не. Таксама прафесія.
— Чаму зараз займаецеся беларускай філалогіяй? Што падштурхнула?
— Па-першае, таму, што і па адукацыі, і, спадзяюся, па прызванні я ўсё ж філолаг. Гэта шырэй, чым проста настаўнік мовы і літаратуры. Настаўніцтва — толькі частка, прычым невялікая, таго, што можа філолаг. Магчымасці філалогіі мяне захаплялі і захапляюць штохвілінна. Я моцна ўдзячная сваім настаўнікам на філалагічным факультэце БДУ, якія паказалі мне і гарызонты, і вышыні, і глыбіні філалогіі як навукі. Філолагі могуць шмат, гэтая навука мае ў сабе і псіхалогію, і сацыялогію, і філасофію, яна і абслугоўвае гэтыя веды, і дае ім інструментарый, і з’яўляецца крыніцай спецыфічных ведаў для іх. Што праўда, мой кірунак — гэта гісторыя літаратуры, гэта памежжа філалогіі і гісторыі, хаця і лінгвістычны аналіз тэксту я рабіць люблю і ўмею, аднак ён у мяне — служка гістарычных захапленняў, а не самамэта.
Адным словам, філалогія — гэта маё моцнае захапленне на самоце, па-за дзецьмі і школай. А беларуская — таму, што гэта, як высветлілася, мой інтэлектуальны дом. У любой іншай літаратуры я спачуваюся госцем, у тым ліку ў літаратуры рускай. А ў беларускай я дома.
«Я люблю, калі я ў кагосьці ўклалася»
— Вас любяць дзеці? А Вы іх?
— Ну так, звычайна ў нас любоў. Праўда, не магу сказаць, што я люблю дзяцей агулам. От каб так, як казачны Ленін, проста любіць усіх дзяцей — то не. Я люблю сваіх дзяцей. Вучняў, дачок і сына. Я люблю, калі я ў кагосьці ўклалася, пачала энергетычны абмен. Мне тады і цікава, і захапляльна, і балюча часам, але не абыякава ў любым выпадку.
Дарэчы, дзеці ведаюць, што ў мяне бывае часам такое, што некага можа і «выкінуць» за межы маёй любові. Мне тады проста ўсё адно — ці вывучыў там чалавек верш, ці прачытаў, ці зразумеў, ці зацікавіўся, ці не. Гэта бывае вельмі рэдка — і заўсёды з-за вялікай подласці, на якую здольныя і дзеці таксама.
Нічога не магу з сабой парабіць, усё можна дараваць чалавеку, акрамя вялікай свядомай подласці.
Разы з чатыры ў мяне так «выкідала» вучняў з галавы. Яны тады проста сядзяць у класе — але я іх не вучу. Задаю пытанні, правяраю, тлумачу, канечне. Але эмацыйна не ўкладаюся ў іх. Дзеці, якія такое назіралі, потым вельмі баяліся, каб тое самае не здарылася з імі.
— Якая яна — сучасная моладзь? Як старэйшаму пакаленню знайсці агульную мову з гэтымі ўсімі «зэтамі», «альфамі»?
— Любая моладзь ва ўсе часы — файная. Маладосць — гэта час вялікіх амбіцыяў, вялікіх планаў, неабмежаванай моцы, і адначасова — час вялікай няпэўнасці, трывогі, касмічнай адзіноты і напружанага пошуку. Эмацыйная спружына, на якую завіта маладосць — сталёвая і крышталёвая адначасова. Няважна, як іх там называюць цяпер ці як характарызуюць, сутнасць заўсёды аднолькавая. Маладосць — самы няпросты і самы шматабяцальны перыяд чалавечага жыцця. Што да мяне, то мова з імі ў мяне адна: любоў, падтрымка і ўменне своечасова сысці з дарогі са сваімі парадамі. Нават не проста сысці. Залегчы ў хмызы і не перашкаджаць. Нават калі бачыш, што дзіця пабегла па вілаватай сцежцы. Паўзеш па хмызах акуратненька, тым больш што сцежка табе знаёмая, сам па такой хадзіў. І як толькі небяспека ўжо не ўяўная, а сапраўдная — раз, а ты побач, абтрос пажоўклае лісце, у якім ляжаў да пары, і стаў поплеч перад іспытам. Неяк так. І яшчэ важна: пасля таго, як вы разам — іх сіла і твой досвед — перамаглі, ты мусіш зноў ціхенька адпаўзці ў тыя самыя хмызы без медалёў і лаўраў. Іхныя перамогі мусяць быць іхнымі перамогамі. Лепшыя з іх потым успомняць, хто побач стаяў. Але далёка не ўсе. Такі закон прыроды. Зерне, каб стаць коласам, мусіць абвергнуць свой бацькоўскі колас.
Быць папулярызатарам: місія выканальная
— Апроч асноўнай працы Вы займаецеся актыўнай грамадска-асветніцкай дзейнасцю. Навошта?
Ганна Севярынец, 1998 г.
— Ну гэта адно і тое ж. Проста клас не заўсёды ў школьным кабінеце, і месца настаўніка не заўсёды ля дошкі.
Беларуская літаратура мае моцную патрэбу ў папулярызатарах. А я настаўнік і беларускі філолаг. Усе даныя, каб быць папулярызатарам. Калі ты яблыня, ты мусіш даваць яблыкі, ты на тое нарадзіўся на свет. Таму я проста раблю тое, што ўмею, на што мяне вывучылі і да чаго я маю схільнасць. А таксама на што хапае часу і сіл.
— Распавядзіце крыху, як ладзілі «Ноч паэтаў». Наогул, для чаго гэта трэба і ці мае плён? Працяг будзе?
— Што тычыцца «Ночы паэтаў» — я ўдзельнічаю ў ёй даволі даўно, хоць і не ад самага пачатку, не ад самага з’яўлення такіх імпрэз. Тры гады была проста сярод выступоўцаў, у мінулым давялося падхапіць арганізацыю пасля арышту Змітра Дашкевіча, у гэтым годзе таксама дата не прайшла міма. Для мяне гэта не праект, я тут не думаю ані пра мэты, ані пра плён, ані пра нейкую тактыку-стратэгію, «Ноч паэтаў» для мяне — мой абавязак. І ён будзе заўсёды.
— Вы прачыталі больш за 70 дваравых лекцый. Якія былі ў вас адчуванні ў працэсе і які плён ад іх? Ці хацелі б працягнуць гэтую практыку?
— Калі-небудзь я напішу пра гэта вялікі тэкст. Ён будзе называцца «Чалавек з вуліцы», і там я ўсё раскажу. Калі каротка — я тады адчувала, што ўсё папярэдняе маё прафесійнае жыццё я жыла, рыхтуючыся да гэтых падзей.
— Якія новыя праекты рыхтуеце? Што пішаце?
— Цяпер у мяне ў працы кніга пра газету «Савецкая Беларусь» пад рэдактарствам Міхася Чарота. Гэта вельмі складаная па структуры і па задумцы кніга, мой асабісты помнік і Чароту, і газетчыкам дваццатых, і беларусізацыі, і беларусізатарам. У гэтай кнігі будзе нечаканы ракурс, я вельмі стараюся зрабіць яе адначасова і захапляльнай — і па-навуковаму глыбокай.
Яшчэ складаю кнігу бацькавых твораў — я не планавала яе рабіць цяпер, думала, чарга такой кнігі прыйдзе гадоў праз дзесяць-дваццаць, але так склаўся лёс.
А так задумаў вельмі шмат. Спадзяюся, з самых вартых задумаў выйдуць і кнігі, і можа, не толькі кнігі.
— Навошта Вам Facebook, і ці маглі б жыць без сацсетак? Ад чаго б лягчэй адмовіліся — ад інтэрнэту ці ад кніг?
— Фэйсбук для мяне пачынаўся як магчымасць назіраць за цікавымі мне людзьмі. Першы год я там і не пісала нічога, нават і не каментавала. Потым неяк увайшла ў смак. Цяпер, канечне, фэйсбук для мяне — пляцоўка з вялікімі магчымасцямі. Так атрымалася, што я сама сабе цяпер і СМІ, і прамоцыя, і прэзентацыя. Стужка ў мяне вялікая, прыгожая, разумная, натхняльная, я яе вельмі люблю. І паколькі інтэрнэт для мяне — гэта не кантэнт, а магчымасці, то я блага ўяўляю сабе, як ад яго адмовіцца. І навошта. Як і ад кніг.
— Мо хочацца часам кінуць усё і змяніць сферу дзейнасці? Чым бы Вы заняліся? Літаратурай? Навукай? Ці проста хочацца атрымліваць асалоду ад жыцця?..
— Усім, чым я хачу, я займаюся — і літаратурай, і навукай. І атрымліваю ад гэтага асалоду. Як яе атрымліваць «проста», без працы — я не ведаю.
«Дзеянне ратуе ад пачуцця бездапаможнасці»
— Ці ёсць у Беларусі зараз інтэлігенцыя і культурнае асяроддзе? Мо культуры ў краіне засталося на тры дні?
— Ну, канечне ёсць! Шчэ ніводнага разу не было, каб культуры і інтэлігенцыі ў Беларусі не было. І не будзе такога ніколі.
— Ці патрэбныя нам інтэлектуалы і навошта?
— І нам, і не нам інтэлектуалы патрэбныя найперш, каб рэфлексаваць. Думаць. Гэта толькі падаецца, што гэта лёгка. Рэфлексія — самая цяжкая і самая патрэбная для чалавецтва праца. Вось яе інтэлектуалы і робяць.
— Цвет нацыі за кратамі і ў выгнанні — не новая з’ява ў нашай гісторыі. Што нам з ёй рабіць? І як быць з гэтай калектыўнай траўмай, пачуццём віны і бездапаможнасці?
Фота Дзіны Ярмоленка
— Ну, тут жа не так усё проста. Па-першае, далёка не ўвесь цвет за кратамі і ў выгнанні, гэта вы моцна перабольшылі. Па-другое, каго мы залічым у «цвет», каго не залічым. Па-трэцяе, навошта гэта наогул рабіць, называць кагосьці «цветам», прыніжаючы іншых. Цвет альбо не цвет — у нас людзі за кратамі і не дома. Не важна, цвет яны альбо не цвет. З пачуццём віны трэба працаваць: яго ў нас быць не павінна. Не мы арыштоўвалі і асуджалі гэтых людзей на турму альбо выгнанне. І нашая міфічная віна перад імі не ідзе ані нам, ані ім на карысць.
Замест пачуцця віны мусіць быць пачуццё салідарнасці, замест ныцця ў публічнай прасторы — дзеянне, хаця б невялікае, просценькае, маленькае. Яно ж ратуе і ад пачуцця бездапаможнасці. Ну, а калектыўную траўму будзем потым лекаваць.
Думаць, рэфлексаваць, спрачацца, ратавацца. У тым ліку і з дапамогай інтэлектуалаў. Механізмы працы народаў з калектыўнымі траўмамі існуюць.
— Шмат хто сёння перажывае дэпрэсію, хандру, фрустрацыю. Што і хто надае Вам моцы змагацца, жыць, працаваць? Што параіце тым, хто трымаецца «на чэсным слове і на адным крыле»?
— Параю адно: рабіць што можна. Выхоўваць дзяцей свабоднымі. Вывучаць Беларусь ва ўсіх яе праявах. Падтрымліваць тых, каму цяжка. Слухайце, беларусы ў гэтай сітуацыі жывуць не першы і нават не другі год. Мы ў сям’і маем палітвязня з зайздроснай перыядычнасцю ўжо 25 год. Калі б гэтыя 25 год і мы, і ён правялі ў фрустрацыі, дэпрэсіі і бездапаможнасці, малайцы б мы былі. Калі б беларусы кожны раз у сваёй гісторыі замест трывання і дзеяння абіралі б хандру і фрустрацыю, нас бы ўжо не было наогул. Францішак Скарына, між іншым, пражыў жудасна цяжкое жыццё. І кнігі ягоныя ў Маскве палілі, і вучні яго падманвалі, і напрыканцы жыцця ён не раскашаваў на лаўрах, а працаваў садоўнікам, ружы гноем паліваў.
Беларусы —надзвычай трывушчы народ. Хацелася б, канечне, неяк прасцей, але пакуль што, выглядае на тое, трэба яшчэ некаторы час папрацаваць і патрываць. Не ўсе ўрокі, значыцца, вывучылі. А без вывучаных урокаў, як вядома, далей не пойдзеш.
«Мова — гэта твой доказ»
— Што трэба беларусам, каб выжыць як нацыі? Мова? Але зараз на павестцы ўжо проста фізічнае выжыванне, бо медыцына, эканоміка, экалогія валяцца ў прорву, навісла пагроза вайны...
— Мяне моцна дзівіць, што гэтую простую заканамернасць усё яшчэ трэба тлумачыць. Усё навокал таму і валіцца ў прорву. Ну гэта ж наўпроставая залежнасць.
Мова — гэта не проста слоўнік. Не проста «дзякуй» замест «спасибо». Мова — гэта твой доказ. Твой неабвержны аргумент у спрэчцы, хто тут гаспадар на гэтай зямлі.
Пакуль беларусы не пачалі прадаваць сваю мову, яны нармальна жылі сваёй гаспадаркай, развіваліся, эвалюцыянавалі. Статут ВКЛ напісаны па-беларуску. Але варта толькі было пачаць гандляваць мовай — панеслася: то паланізацыя, то русіфікацыя, то саветызацыя, увесь час тут ходзяць іншыя гаспадары і дыктуюць свае законы. Чыя мова, таго і гаспадарка, ну няўжо гэта няясна?! Некалькі выключэнняў кшталту Амерыкі не разбураюць гэтую агульную заканамернасць: чыё слова — той і гаспадар. Гэта добра ведалі каланізатары ўсіх часоў, калі адразу пасля штыкоў неслі сваю мову як найлепшы сродак падпарадкаваць сабе грамадствы і краіны. Таму ўсё і валіцца ў прорву, бо гаспадарым тут не мы. Сэнс мовы вельмі практычны. Усе гэтыя пафасныя словы кшталту «спадчына», «матчына слова», «мова продкаў» — гэта ўсё бздура. Мова самым натуральным чынам захоўвае комплекс ведаў пра тое, як жывецца канкрэтнай супольнасці, канкрэтнаму чалавеку канкрэтна на гэтай зямлі. Якія тут асаблівасці, як тут сонца ўзыходзіць і заходзіць, як тут спрытней працаваць, якім чынам ямчэй вырашаць пытанні. Проста таму, што так адбываецца ў гісторыі — мова складаецца ў адказ на лад жыцця. Мова — практыкаарыентаваная рэч. Праз мову чалавек разумее сваю зямлю, не ў пафасным сэнсе — а ў самым натуральным, гаспадарчым. Адрозненні тут вельмі тонкія, і працуюць яны комплексна. У нас аднаго «балота» некалькі дзясяткаў назваў, у залежнасці ад асаблівасцей біякомплексу, як гэта патлумачыць сродкамі мовы, у якой проста няма такой колькасці словаў для «балота»? От і параўнайце меліярацыю канца дзевятнаццатага стагоддзя, якую праводзіла беларуская магнатэрыя — асцярожную, карысную, з улікам розных асаблівасцей розных балатоў, меліярацыю часоў Прышчэпава, якая сапраўды вызваляла землі пад карыстанне — і непераборлівую меліярацыю шасцідзясятых, калі тупа павысушвалі тое, што нельга было высушваць і папсавалі сотні гектараў зямель, бо якая розніца, балота і балота. Ці, прыкладам, рускі «поезд» — гэта тое, што «едзе», а беларускі «цягнік» — тое, што «цягне». Іншы ўзор інжынернага мыслення, іншыя інжынерныя задачы. «Спачатку дэмакратыя, а потым мова», — ну, так не спрацуе. Наогул такога выбару не павінна стаяць. Адначасова.
Пры гэтым я зусім не прыхільнік гвалтоўнай беларусізацыі. Такое шчасце, як мова, не трэба навязваць гвалтам. Але, божа мой, ну разумець жа трэба, што і адкуль расце. Ясна, канечне, вучыць новую мову, адмаўляцца ад моўных звычак, перабудоўваць побыт следам за мовай — гэта цяжкая праца, і псіхалагічная, і фізічная, але кожны крок у кірунку да мовы набліжае нас да той краіны, аб якой мы марым — краіны, дзе гаспадарым мы, а не хтосьці іншы, і не важна, з якога боку мяжы. Проста — мы, тутэйшыя, беларусы. Наша бяда не ў апошніх дваццаці шасці гадох. Нашай бядзе больш за трыста год.
Усе народы свету бароняць свае мовы. Было б гэта ўсё так проста — чаму б не адмовіцца ўсім на карысць ангельскай. Зручна. Ніякіх табе моўных бар’ераў. Але бач ты! Французы па-французску гавораць, немцы па-нямецку. Дзіва нейкае, нашто яны так робяць. Куды зручней было б усім на адной мове размаўляць.
Але мова гэта не пафас і прыдыханне, і не ўрок у школе. Гэта інструмент, прыстасаванне. Ён не знікае менавіта таму, што ён моцна патрэбны.
Гэта як... ну не ведаю. Мыццё рук. Вельмі практычная рэч, без якой табе як мінімум пагражае дыярэя. Мы ж не мыем рукі ад вялікай любові да мыла. Гэтаксама і мову трэба вучыць і ведаць не з вялікай любові да мовы, а проста з практычных меркаванняў. А там і любоў прыходзіць. Бо чыстыя рукі ўсё лепей за брудныя. І прыгажэй.
«У кожным двары жыве геній»
— Цунамі пасіянарнасці, творчасці... У апошня 2 гады ўсё проста выбухнула ў нашай краіне. Адкуль столькі прыхаванай энергіі ў беларусаў? І чаму яна вырвалася?
— Беларусы — надзвычай таленавітая нацыя. Мы інтравертныя, а гэта значыць — няхуткія, удумлівыя. Мы ўмеем назіраць. Умеем размяркоўваць эмоцыі. Дзесьці стаіцца, дзесьці раскрыцца. Мы не наросхрыст, мы ў сабе. Яшчэ беларусы вельмі працавітыя. Праца — гэта наша нацыянальная каштоўнасць. Беларус умее працаваць, асабліва добра гэта заўважна на манатонных, звонку такіх нецікавых работах — там, дзе хто іншы засумуе і пачне раздражняцца, беларус будзе цягнуць. Гэта вельмі важныя навыкі для творчасці — думаць, аналізаваць, назапашваць унутры, працаваць над вынікам. А яшчэ мы не самапрэзентуемся. У нас у кожнай вёсцы, у кожным пад’ездзе, у кожным двары жыве геній, і не адзін. Нехта малюе выдатна, нехта збірае калекцыю, нехта вышывае, нехта лепіць ці піша вершы — але для сябе. Ну для сваякоў. Гэта ўсё разгарні, толькі разварухні — яно і хлыне. Нібыта вадаспад альбо выбух. Насамрэч гэта не выбух, а проста разгарнулі тое, што было прыхавана да пары.
З намі такое заўсёды. Паглядзіце, як хутка мы аднаўляемся кожны раз пасля бясконцых войнаў. Паглядзіце, што робіцца на Беларусі, калі іншы раз даюць нам дыхнуць вольным паветрам. У нас паэтаў, мяркуючы па ўсім, на душу насельніцтва такі перабор, ні ў воднай краіне свету такога няма. Іншы раз іх бывае больш за колькасць чытачоў.
— А адкуль столькі зла ў нашым грамадстве? Яно было заўжды ці нарадзілася зараз?
— Ну таксама заўжды было. Што праўда, калі разумець прыроду беларускага зла, з ім можна працаваць на перспектыву. Яно — па загадзе. Рэдка ў нас бываюць людзі подлыя самі сабе ў радасць. Але калі пан загадае — будуць. А загадае не быць — не будуць. І пры гэтым нашае зло часта трымае той жа самы кукіш у кішэні, які трымае і нашае дабро. То не спяшайцеся называць усё без перабору злом. Магчыма, яно проста маскіруецца. Гэтаксама як і дабро, урэшце.
«Беларусь маёй мары — вольная»
— Ці разглядаеце Вы эміграцыю як варыянт паратунку для сябе? Ці змаглі б жыць без Беларусі?
— Не.
— Вы раіце беларусамуў адным з інтэрв’ю: яднацца і выказвацца. Як? Страшна ж...
— Калі так страшна, што немагчыма яднацца альбо выказвацца, то трэба хаця б не памнажаць вакол сябе злога. Не хлусіць, не даносіць, не подлічаць, не фальсіфікаваць. Не вучыць дзяцей рабству. Не быць для іх хатнім дыктатарам. Паверце, гэта таксама шмат. Гэта, можа, самае важнае. Важней за пустое выказванне.
— І напрыканцы — праграмнае. Як той казаў, I have a dream. Беларусь Вашай мары — якая яна? Што мы мусім дзеля гэтага зрабіць?
— Беларусь маёй мары — вольная. Ад любых саюзаў, з любога боку мяжы. Ад любых гаспадароў, акрамя народа. Ні да каго не прыхіленая, ні на каго не завязаная. Сама сабе гаспадыня. У прынцыпе, скажу вам па сакрэце, унутры яна такая і ёсць.
У кожнага з нас, калі ён умее жыць па-беларуску, унутры даўным-даўно збудаваны такі ладны плоцік, праз які не перакотваецца свет звонку. Нехта гэта называе ўнутранай эміграцыяй, мне ж падаецца, гэта проста наш нацыянальны спосаб захоўвацца. Таму і трымаемся. Засталося плоцік перасунуць да дзяржаўных межаў.
Бонус ад Ганны Севярынец:
Фота Дзіны Ярмоленка
Спісы беларускага маст-хэву збольшага паўтараюць адзін аднаго, то лёгка знайсці іх у сеціве. Напішу тыя кнігі, якія зрабілі мяне беларускай, і не таму, што патлумачылі мне нешта, а таму, што я ўнутры гэтых кніг пачувалася сама сабой. З-за беларускіх слоў, з-за манеры складаць сказы па-беларуску, з-за нашай спецыфічнай манеры разгарнуць сюжэт, на нечым засяродзіцца, нешта прапусціць. У гэтых кніжках беларускі свет спасцігаецца так, як мне самой зручней за ўсё яго спасцігаць. Таму сярод іх — розныя: і нацыянальныя эпапеі, і невялікія па сюжэце і праблеме вершы альбо апавяданні, важна, што я разумею, чаму там менавіта гэтыя словы стаяць менавіта так, і чаму гэта важна для мяне. Сусвет гэтых твораў і ёсць мой выразна беларускі сусвет.
Уладзімір Караткевіч. «Лісце каштанаў»
Іван Мележ. «Людзі на балоце»
Кузьма Чорны. «Пошукі будучыні»
Алесь Гарун. «Завіруха»
Янка Купала. «Паязджане»
Алесь Дудар. «Экзотыка»
Янка Брыль. «Ніжнія Байдуны»
Мікола Улашчык. «Віцкаўшчына. Ад маленства да юнацтва»
Міхась Зарэцкі. «Мар’я»
Уладзімір Дубоўка. «Кругі»
Васіль Быкаў. «Знак бяды»
Марыя Мартысевіч. «Сарматыя»
Ева Вежнавец. «Па што ідзеш, воўча?»
Вольга Загорская, budzma.org
Фота з асабістага архіва Ганны Севярынец
