Чаго не адняць у нашага сённяшняга суразмоўцы, дык гэта вострай афарыстычнасці, інтэлектуальнага класа і рок-н-рольнага выкліку.

«Олдскульны інвалід рок-н-ролу», «Радыё Я», гуру беларускай культурнай журналістыкі, філосаф, культуролаг Максім Жбанкоў — фігура ў нашай прасторы, якая правакуе і «разгойдвае». Крытыкуе, даследуе, драйвуе і выдае тэксты, аб якія можна парэзацца. Усё гэта ёсць і ў новай кнізе аналітыка «SloMo. Хатняе крытыка культурнага дызайну», якая выйшла гэтым летам у выдавецтве «Янушкевіч». Для Reform.by зборнік тэкстаў яркага аўтара стаў падставай пагаварыць пра нашых культурных герояў, «лёгкім партызанскім руху» і беларускай жнівеньскай рэвалюцыі 2020, якая — спойлер! — на думку Максіма Жбанкова, адбылася для нас, на жаль, толькі ў культурным рэгістры.

Максім Жбанкоў — культуролаг, кінааналітык, журналіст. Кандыдат філасофскіх навук. Аўтар публікацый і праграм па пытаннях сучаснай культуры ў многіх беларускіх незалежных медыя. У 2021 на Epramova выйшаў новы праект журналіста — відэаблог «Шокинг Культ», у якім аналізуюцца культурныя феномены найноўшага часу.

Сфера інтарэсаў аналітыка — дынаміка культуры, маргінальныя культурныя стратэгіі, масавая культура, сучасны стан беларускай культуры. Разам з філосафам Уладзімірам Мацкевічам і іншымі экспертамі Жбанкоў з’яўляецца сааўтарам кнігі «Беларусь: сцэнары рэформаў» (2003). Аўтар персанальных кніжных праектаў «NO STYLE. Белкульт паміж Вудстокам і «Дажынкамi» (2013 года), "SloMo. Хатняе крытыка культурнага дызайну "(2021). Тэксты Максіма Жбанкова перакладаліся на польскую, чэшскую і нямецкую мовы.

«Мы ўсе — анёлы з падрэзанымі крыламі»

— Максім, пачну з невялікага водгуку. Дзякуй вам за кнігу. Дзякуючы вашым тэкстам, мне ўдалося ўявіць карціну таго, што адбывалася ў нашай культурнай прасторы за апошнія 10-15 гадоў. Такой пільнай увагі, на мой погляд, вельмі не хапае ў беларускім полі. І ўсё ж не ўтрымаюся ад рэплікі, што ў вашых рэцэнзіях на яркія культурныя прадукты «выжыў», умоўна кажучы, не шмат хто. Магчыма, я трохі перабольшваю, але толькі крыху: дасталася і таму ж Віктару Марціновічу, і Андрусю Горвату, і Лявону Вольскаму, іншым аўтарам. Мабыць, толькі творы Альгерда Бахарэвіча і Максіма Шчура — «Сабакі Еўропы» і «Кінараман» — атрымалі ад вас станоўчыя водгукі. Максім, няўжо так усё дрэнна? І за апошнія 15 гадоў нам няма чым пахваліцца?

— Перш за ўсё хачу сказаць, што ўсё, што ўвайшло ў гэтую кніжку, — гэта прызнанне ў каханні. Мы дагэтуль жывем у дзіўнай краіне ў дзіўны час, і натуральна, што культурныя тэксты, якія ўзнікаюць у гэтым дзіўным месцы таксама аказваюцца дзіўнымі. Калючымі, шурпатымі, недасканалымі, у чымсьці недакладнымі, ламанымі, крывымі. Але нават у гэтай сваёй ламанасці, няправільнасці яны жывыя і цікавыя.

— Дзіўная крытыка для дзіўнай краіны?

— Менавіта так. Крытыка эмацыйная, афарыстычная, дзёрзкая, нязручная. Калі заўгодна, рок-н-рольная. На мой погляд, менавіта такога роду выказванні і аказваюцца суразмернымі характарам тых аўтараў і тых твораў, пра якія я кажу. Немагчыма казаць пра сучасную беларускую культуру мовай класічнай рускай літаратуры. Як немагчыма казаць пра яе наўпрост мовай Sex Pistols ці каго-небудзь з расійскай папсы, накшталт Стаса Міхайлава, даруй Божа. Гэта пытанне адэкватнага слоўніка. І тое, чым я займаюся — гэта як раз пошук адэкватнага слоўніка. Імкненне зразумець і растлумачыць тое, што я бачу, і як я гэта разумею. Гэта спроба вострага выказвання ў сітуацыі, дзе практычна няма культурнай крытыкі. Райтэраў такога плану амаль няма. І я сябе адчуваю ў адказе за краіну. Краіна маўчыць пра культуру і мне даводзіцца казаць за ўсіх адразу. Натуральна, не хапае часу. Натуральна, я нешта не паспяваю, не разумею. Але калі яшчэ і я заткнуся, будзе зусім сумна і пуста.

А што тычыцца таго, ці здолелі мы чагосьці дасягнуць за гэтыя дзесяць, пятнаццаць, дваццаць гадоў ... Безумоўна, здолелі. І гэта наш беларускі «замес». Дзіўнае існаванне пад дзіўным шэрым небам, як пісаў нябожчык Міхал Анемпадыстаў. У сітуацыі вечнага ментальнага крызісу, фінансавага цэйтноту і скразнякоў, якія праносяцца скрозь нашу краіну то з Захаду, то з Усходу. Гэта жыццё на ветры, на скрыжаваннях сэнсаў. Проста хочацца яго злавіць і назваць па імені.

— Калі казаць пра тое, што ваша кніга апісвае ландшафт культурнага поля і стварае карту падзей, што для вас у першую чаргу было важна пазначыць на гэтай умоўнай карце?

— Цяжка казаць аб базавых прыярытэтах, але ўсё ж яны існуюць. Ніколі не мог пісаць, думаць, выказвацца публічна пра тыя рэчы, якія мяне не кранаюць. Нават пасрэдны тэкст можа быць цікавым і важным, калі ён чапляе, бянтэжыць і падахвочвае да выказвання. Адпаведна, я выбіраў сваіх персанажаў і аб’екты выказванняў абсалютна суб’ектыўна. Гэта тое, што мяне прыводзіць у стан эмацыйнай узрушанасці.

— Ці значыць гэта, што калі Максім Жбанкоў ганіць, лічы — любіць?

— Фактычна гаворка ідзе пра тое, што любы канон, любая правільнасць — гэта вельмі сумна. Прапагандысцкі запал, асабліва ў беларускім варыянце — звычайна штампоўка. Ідзе паток вельмі банальных, прымітыўных, плоскіх рэчаў, якія нікому нецікавыя. І вось у гэтым патоку пасрэдных тэкстаў вельмі важна знайсці аўтараў, у якіх ёсць нейкая іскра, нейкае ўнутранае свячэнне. Хай я не падзяляю пафас аўтара, але я магу паспрабаваць яго зразумець і пражыць «кавалак» яго досведу.

Вы ўзгадалі пра Віктара Марціновіча, ён адзін з маіх любімых персанажаў. Як і Андрэй Курэйчык у кіно. Гэта людзі, якія адчайна спрабуюць перасягнуць свой цяперашні статус, падняцца над існуючым культурным ландшафтам. Але часта, на мой погляд, у іх няма для гэтага рэсурсаў. Гэта, па сутнасці, нашы збітыя пілоты, анёлы, якія не лятаюць — персанажы вельмі кранальныя і драматычныя па характары.

І праз гэтыя гісторыі мы можам лепш зразумець, што адбываецца з нашай культурай у цэлым. Ды і з намі самімі. Па вялікім рахунку, мы ўсе — анёлы з падрэзанымі крыламі. Скажам так, двухмятровыя людзі, якія жывуць у сітуацыі столяў на метр восемдзесят. Асяроддзе цісне, мы адчуваем, што яно нам не ў пару.

І вось тут узнікае глеба нават не для крытычнага выказвання — я наогул не люблю сябе лічыць крытыкам — гэта, хутчэй, праца аналітыка. Гэта ж таксама праца — раздаваць ключы да рэальнасці, падказкі, адмычкі да разумення таго, што адбываецца. Наша рэальнасць не толькі супярэчлівая і недадуманая. Яна часцей за ўсё яшчэ і не названая па імені. Для яе няма дакладных маркераў. І менавіта таму, што няма актыўнага слоўніка, у які гэтая рэальнасць трапіла б, нярэдка ўзнікае ўражанне, пра якое вы кажаце, што няма ніякай нашай культуры і асаблівага беларускага шляху. Ёсць рускі гон, заходні чад. І паміж імі — мы, культурка маўклівых юзэраў. А гэта няпраўда. Абсалютная няпраўда. У прынцыпе, я і спрабую як раз прасачыць лініі росту беларускай культуры ў неспрыяльным асяроддзі. Спрабую прасачыць, як аўтары змагаюцца са сваёй уласнай абмежаванасцю і варожым культурным кантэкстам, імкнуцца станавіцца значнымі — і нярэдка ім гэта ўдаецца.

— Каму ўдалося, на ваш погляд?

— Тым жа Шчуру і Бахарэвічу, пра якіх вы казалі. Атрымалася, між іншым, Горвату, пры ўсіх пытаннях, якія тут могуць узнікаць. Таццяне Заміроўскай, якая дзейнічае ў зусім іншым асяроддзі: эміграцыя — гэта выклік. Чэлендж, з якім яна спраўляецца фантастычна цудоўным чынам, на мой погляд. Героі не павінны быць бездакорныя. Яны павінны быць жывымі. Гэта адзіны абавязак, які любы аўтар мае перад чытачом і сваім часам. І я, у сваю чаргу, як райтэр, імкнуся быць такім жа — жывым, неабыякавым, яркім.

Хачу быць драйвовым. Хачу, каб мяне было цікава чытаць. Не таму што я заўсёды маю рацыю, а таму што я не заўсёды маю рацыю. Гэта тэрыторыя руху, пошуку, пошуку імёнаў. У якой няма і не можа быць адназначнай апошняй кропкі.

«Аказалася, усё, што ў нас ёсць — гэта смузі, мафіны і белыя стужачкі»

— Максім, апісваючы працэсы, якія адбываліся ў нашай сучаснай беларускай культуры з 2014 па 2020 год (той перыяд, які пазначаны ў кнізе), вы ўводзіце шэраг важных тэрмінаў: «гібрыдная нацыя», «лёгкі партызанскі рух», «партызанінг», «белы шум». Зараз, калі мы знаходзімся ў кропцы, калі ўсе гэтыя з’явы, працэсы прывялі да некаторага агульнага назоўніка, падзеяў 9 жніўня 2020-га, было б цікава інтэрспектыўна зірнуць на тое, што адбывалася, і пазначыць кропкі трансфармацый, культурных, грамадскіх зрухаў у нашым асяроддзі. Як, на ваш погляд, змянялася наша культура за гэта дзесяцігоддзе? Умоўна кажучы, пры чым тут «партызанінг»?

— Не зусім зразумеў пытанне. Але калі казаць пра тое, што і як адбывалася з пункту гледжання зваротнай перспектывы, з пункту гледжання сённяшняга дня ... Думаю, яшчэ да ўсіх падзей канца мінулага лета і ўсяго таго, што доўжыцца дагэтуль, адбыліся досыць важныя рэчы.

— Якія?

— Пачнем з самой ідэі «партызанінга», ідэі «лёгкага партызанскага руху». Яна, дарэчы, належыць не мне — так называўся праект беларускага мастака Ігара Цішына. Мне падалося цікавым развіць гэтую ідэю, таму што яна дазваляе пазначыць вельмі важныя змены ў культурнай сітуацыі. У самім ладзе жыцця беларускай нацыі за апошнія гады.

Высокі градус абсурду, бюракратычнага ідыятызму і прапагандысцкай агрэсіўнасці, на самай справе, узяўся не ўчора і не пазаўчора. З рознай ступенню поспеху ўлада дэманстравала іх увесь час, паколькі гэта частка яе сутнасці. Але дзякуючы ўменню выслізгваць з-пад вока ўлады, праходзіць скрозь пальцы рэпрэсіўных механізмаў, беларускай нацыі доўгі час удавалася існаваць досыць аўтаномна.

Былі знойдзеныя, на мой погляд, эфектыўныя контрхады — не хачу сказаць, мяккай калабарацыі, а хутчэй культурнай дыпламатыі. Я кажу пра мастацтва аддалення, мімікрыі, бачнага канфармізму і дэманстратыўнай апалітычнасці. Якое стварала прастору для з’яўлення новай культуры спажывання, жыццёвых стандартаў і іншай штодзённасці.

— Так, давайце я адзначу: «лёгкі партызанскі рух» як культура аддалення, спажывання і новых жыццёвых стандартаў. Якіх, напрыклад?

— На мой погляд, адным з самых яркіх праяў новай штодзённасці стала з’яўленне ў апошнія гады шматлікіх кавярняў і іншых устаноў. Двайны эспрэса, макіята і іншыя вабноты смакавай гульні апынуліся прынцыпова важнымі як агенты пэўнага малюнка жыцця. Спосабу адчуць смак жыцця, які не меў нічога агульнага з дзяржаўнай позвай, зацверджаным парадкам рэчаў, і тым больш, з меню дзяржаўных рэстарацый. Гэтае асобнае жыццё ў ценю моцнай улады, якой мы дазволілі лічыць сябе вядучай сілай у грамадстве (а яна наўзамен дазволіла нам існаваць у рэжыме аўтаномнага плавання на бяспечнай глыбіні), здавалася вельмі камфортнай. І сітуацыя, якая разгортвалася практычна да апошніх выбараў, была, на мой погляд, такой формай дагаворнай гульні. Заснаванай на тым, што кожны з бакоў рабіў выгляд, што іншы не існуе.

— Як можна было б назваць гэтую культурную альтэрнатыву, «асобнае жыццё»?

— Я б назваў яе такой мяккай, вельмі сімпатычнай культурнай рэвалюцыяй у хатніх тапачках. Яна была не злая, і не агрэсіўная, не жадала стаць галоўнай. Яе цалкам задавальняла ўласная карта ўстаноў, магчымасць патусіць на Зыбіцкай і выйсці ў дзве гадзіны ночы на Кастрычніцкую зусім беспакаранна. У гэтым была моц гэтай культурнай альтэрнатывы. І яе ж слабасць.

— Што адбылося потым?

— Потым з гэтага «лёгкага партызанінга» мы нечакана «заехалі» ў сітуацыю, якая запатрабавала ад нас значна большай вастрыні перажывання і арганізацыі сумеснага дзеяння. Я кажу пра сітуацыю перад выбарамі: пра той тэрор, які пачаўся, і пра жорсткія хвалі рэпрэсій, якія захапілі краіну адразу пасля выбараў. Вось у гэтай сітуацыі сілавога агрэсіўнага руху ўлады, зусім жудаснага выбуху гвалту аказалася, што супрацьпаставіць ёй нейкай суразмернай структуры мы не можам. І ўсё, што ў нас ёсць, гэта нашы мяккія тапачкі, смузі, мафіны, і белыя стужачкі.

— Якіх было відавочна недастаткова.

— На мой погляд, гэта і ёсць галоўны канфлікт нашага часу. Неадпаведнасць хаатычнай імправізацыйнай стыхіі грамадзянскага непадпарадкавання і працы машыны гвалту, якой было абсалютна ўсё роўна, хто перад ёй, усё роўна, што і як з якой сілай біць, вязаць, садзіць і гэтак далей. Якой абсалютна ўсё роўна, якія кніжкі мы чытаем, на колькіх мовах размаўляем і ці ёсць у нас шэнгенская віза. Гэта сутыкненне аказалася, на мой погляд, для ўсёй культуры «лёгкага партызанінга» вельмі жорсткай альтэрнатывай.

Стала ясна, што наш спектакль, прыгожае, камфортнае, мяккае шоу можа скончыцца вельмі хутка. Яго можа скончыць узвод АМАПу, які прыйдзе на дзень нараджэння гурта Irdorath. Аказалася, што супраць гэтага болевага дзеяння ўся наша культурнасць роўным лікам нічога не значыць.

І можна цытаваць Стругацкіх, спяваць «Ляпісаў», узгадваць Цоя, рабіць сэлфі на маршах — але потым, калі за табой прыходзілі і выбівалі дзверы, і ты заставаўся сам-насам з гэтай грубай сілай, станавілася ясным, што па-культурнаму дамовіцца з ёй ніяк не атрымаецца. Вось гэты канфлікт, гэтая нестыкоўка, была і ёсць адной з прычын масавай хвалі выездаў з краіны, якія мы зараз бачым. І гэта адзін з прынцыповых момантаў, пра якія яшчэ трэба думаць, пісаць, якія яшчэ да канца не прапісаны і не да канца зразумелыя.

— І гэтая сітуацыя нестыкоўкі працягваецца да гэтага часу.

Я да гэтага часу не бачу спосабаў нейкім чынам яе разруліць. Таму што выдатныя, яркія, таленавітыя людзі, маса культурных герояў, з якімі я ў свой час меў справы, яны на гэтых вагах, калі вырашаецца, як быць нацыі, аказваюцца малазначнымі. Не таму што яны бясталентныя, а таму што мы выйшлі на востры канфлікт паміж палітычным дзеяннем і культурным рамантызмам.

Фота: Яна Варанцова

Меркаванне героя інтэрв’ю можа не супадаць з меркаваннем рэдакцыі

Гутарку цалкам чытайце тут

Reform.by.