Толькі створаны Беларускі інстытут публічнай гісторыі адразу ўступіў на палемічную пляцоўку: «выбар адной з версій камемарацыі перамогі над нацыстамі таксама выступае як адзін з маркераў цывілізацыйнага выбару — з кім мы адзначаем гэтую дату, ці то з Еўрапейскім Звязам, ці то з Рэспублікай Беларусь і Расейскай Федэрацыяй?»
«Беларускі інстытут публічнай гісторыі» — грамадская арганізацыя, заснаваная ў Польшчы беларускімі гісторыкамі, што апынуліся ў эміграцыі і вырашылі пачаць навукова-асветніцкую дзейнасць. Пра пачатак дзейнасці інстытуцыі было абвешчана днямі.
Першым публічным мерапрыемствам з удзелам БІПГ стала дыскусія, суарганізатарамі якой выступілі Цэнтр даследванняў генацыду і супраціву жыхароў Літвы і публічная ўстанова «Формула чалавечнасці», пад назвай «Дата 9 мая ў жыцці беларусаў». Мерапрыемства адбылося ў Вільні 8 мая.
У сваім тэлеграм-канале Беларускі інстытут публічнай гісторыі прадставіў меркаванні гісторыкаў наконт мемарыяльнай даты.
«Безумоўная капітуляцыя нацысцкай Германіі перад саюзнікамі была падпісаная двойчы, другі раз — па патрабаванні савецкага боку. З гэтага часу нарадзіліся дзве даты, калі адзначаць перамогу над нацыстамі — ці то 8 мая (версія ЗША і Брытаніі, якая пашырылася ў еўрапейскай супольнасці) як Дзень памяці і прымірэння, ці то 9 мая, як Дзень Перамогі ў Савецкім Саюзе. Хоць з часу вайны мінула ўжо шмат год, па-ранейшаму яна вызначае гістарычную памяць большай часткі свету, і спрэчкі пра яе паказваюць на незагоеныя раны, — адзначаюць у БІПГ. — І для постсавецкіх краін выбар адной з версій камемарацыі (спосабу, з дапамогай якога ўмацоўваецца і перадаецца памяць пра мінулае) перамогі над нацыстамі таксама выступае як адзін з маркераў цывілізацыйнага выбару — з кім мы адзначаем гэтую дату, ці то з Еўрапейскім Звязам, ці то з Рэспублікай Беларусь і Расейскай Федэрацыяй? Асабліва вострым гэта пытанне стала пасля пачатку паўнавартаснай расейскай агрэсіі ва Украіне, якая таксама мімікрыравала пад «барацьбу з нацызмам» і шмат у чым выкарыстоўвае савецкую сімволіку Вялікай Айчыннай вайны. Але як гэты выбар асэнсаваць для Беларусі? Ці можам мы ставіць гэта пытанне, калі грамадства разарванае на часткі палітычнымі рэпрэсіямі і эміграцыяй?»
Алесь Смалянчук. Фота з асабістай старонкі Фэйсбук
Алесь Смалянчук, доктар гістарычных навук, прафесар Інстытуту славістыкі Польскай Акадэміі навук:
«Беларускі народ не адчуў перамогі. Вялікімі намаганнямі людзей, іх крывёй і жыццём была дасягнутая перамога над нацысцкай Германіяй, але яе вынікі былі скрадзеныя ўладамі, якія яшчэ больш умацавалі таталітарны сталінскі рэжым. Людзі нават не адчулі, што перамаглі».
Аляксей Братачкін, фота: Heide Fest
Аляксей Братачкін, навуковы супрацоўнік кафедры публічнай гісторыі Гістарычнага інстытута Фернуніверсітэта (Хаген, Германія):
«Я згодзен з думкай пра тое, што мы (прынамсі тыя, хто нарадзіўся ў 1970-х) жылі ў паваенным свеце, які зараз разбурылі. Пасля «аксамітавых рэвалюцый», падзення Берлінскай сцяны і распаду СССР здавалася, скончылася сітуацыя, якая вынікала з Другой Сусветнай вайны, скончыўся ваенны і паваенны гвалт у Еўропе. Аднак гэты аптымізм стаў паступова згасаць, бо Еўропа сутыкнулася з новымі праблемамі, новым гвалтам, хоць і значна меншага масштабу. Кожны раз гэты гвалт (прыкладам, у былой Югаславіі) спрабавалі ўрэгуляваць і спыніць.
Нейкі час пасля фіналу СССР 9 траўня святкавалі як дзень, калі мы адчувалі сапраўдны цень вайны, і ніхто не хацеў нічога «паўтарыць». Але сёння, і ўжо дастаткова доўгі час, мы бачым мілітарызацыю памяці пра вайну (перадусім сярод палітыкаў у Расіі, і, на жаль, у Беларусі), маніпуляцыі, якія злучаны з гэтай памяццю і пачатак новай вайны.
Мне здаецца, што вайна ва Украіне — гэта злачынства супраць належнай памяці пра Другую Сусветную вайну. Думаю, што ва ўсіх павінен быць выбар, які дзень яны святкуюць, 8 траўня і/ці 9 траўня. Але вельмі хочацца, каб гэты выбар быў асэнсаваным, накіраваным да міру, а не цынічным выкарыстаннем памяці пра вайну».
Андрэй Радаман
Андрэй Радаман, гісторык дзяржавы і права Вялікага Княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага і Беларусі, дактарант Беластоцкага ўніверсітэту:
«Для людзей стан вайны скончыўся тады, калі скончыліся баявыя дзеянні на іх зямлі. Для тых, хто жыў у Менску, — 3 ліпеня 1944 года, для тых, хто жыў у Брэсце, — 28 ліпеня 1944. Кожны грамадзянін Беларусі, якому дарагая памяць пра сваіх дзядоў, павінен ведаць усе даты. Іншая справа, калі мы гаворым пра святкаванне Дня перамогі менавіта над нацыскай Германіяй [ІІІ Райхам], менавіта ў Еўропе, а не пра дату заканчэння Другой сусветнай вайны. То, безумоўна, трэба святкаваць дату 8 траўня 1945 года — гэта дзень, калі быў падпісаны акт капітуляцыі».
Алесь Пашкевіч, Фота з асабістага архіву
Алесь Пашкевіч, кандыдат гістарычных навук: «Прычына таго, чаму на большай частцы постсавецкай прасторы адзначалі і адзначаюць дзень перамогі над нацысцкай Германіяй не 8 мая, як ва ўсім іншым свеце, а на дзень пазней, не толькі тэхнічная: у гэта закладзены глыбокі ідэалагічны сэнс.
Саюзніцтва паміж таталітарным СССР і заходнімі дэмакратыямі растварылася ў паветры адразу пасля таго, як зніклі агульныя ворагі. У савецкай інтэрпрэтацыі перамогі дасягнутая яна была савецкім народам ледзь не аднаасобна, заходнія саюзнікі добра калі не заміналі. І розніца ў датах канчатковай капітуляцыі Германіі добра клалася ў агульную канву.
За гады савецкай улады святкаванне Дня перамогі менавіта 9 мая стала традыцыяй. І, магчыма, нічога шкоднага ў гэтым не было б, каб Расея з прыходам да ўлады Пуціна не вярнулася на рэйкі аднаўлення імперыі, а непераасэнсаваная савецкая канцэпцыя не стала адным з нарожных камянёў для культывавання імперскай пыхі ў звыродлівай форме «победобесия» і «можем повторить».
У Беларусі ад самага прыходу Лукашэнкі да «Вялікай Перамогі» таксама прызвычаіліся апеляваць для апраўдання самых адыёзных дзеянняў, тым самым памяць пра вайну ў гэтай форме дашчэнту дыскрэдытавалі. У ёй усё забіў панылы афіцыёз.
І з гэтым ужо нічога не зробіш. Калі 30 ці нават 20 гадоў таму яшчэ можна было спадзявацца, што савецкая канцэпцыя «Вялікай Айчыннай» можа з часам эвалюцыянаваць у нешта больш прыстойнае, то цяпер такіх ілюзій захоўвацца не павінна.
Памяць пра Другую сусветную вайну і яе ахвяры мусіць намі захоўвацца, але яе савецкая форма, скіраваная на супрацьпастаўленне заходняму свету, у новых умовах павінна быць абавязкова дэмантаваная. І чым хутчэй пазбавяцца ад ілюзій тыя, хто на гэты конт іх яшчэ захоўвае — тым лепей».
Аляксей Ластоўскі, фота з асабістай старонкі Фэйсбук
Аляксей Ластоўскі, акадэмічны дырэктар Беларускага інстытуту публічнай гісторыі, кандыдат сацыялагічных навук:
«Цалкам магчыма так, што могуць суіснаваць розныя мадэлі памяці ў межах адной палітычнай нацыі. Я б заклікаў да такой мадэлі плюралізму камемарацый — не навязваць, як трэба, а даваць людзям магчымаць шукаць свой шлях і адзначаць свята ў той традыцыі, якая ім больш характэрная. Няма сэнсу заклікаць забараняць людзям святкаваць Дзень перамогі 9 мая, але таксама было б добра, каб пашыралася традыцыя адзначаць Дзень памяці і смутку. І гэтыя дзве версіі памяці могуць суіснаваць».
Чытайце неўзабаве на нашым сайце гутарку з кіраўніком Беларускага інстытуту публічнай гісторыі Аляксеем Ластоўскім.
Рыгор Сапежынскі, Budzma.org
Чытайце яшчэ:
Аляксандр Пашкевіч: Сёння ў Каліноўскага няма шанцаў застацца станоўчай фігурай у беларускай сістэме адукацыі
