Кацярына ІІ, дзень смерці якой прыпадае на 17 лістапада, у нашай гістарыяграфіі мае дэманічны вобраз: у беларусаў яна забрала Рэч Паспалітую і прынізіла яе апошняга караля Станіслава Панятоўскага. Расійцам яна паспрабавала нанесці сіметрычную траўму, забраўшы з ужытку спрадвечнае слова “бл*дзь”…
Сэксуальнае жыццё імператрыцы аплеценае безліччу міфаў і дэталяў: ад парнаграфічнай аздобы на мэблі, якую Кацярына замаўляла спецыяльна для сябе, да сотняў каханкаў, сярод якіх фігуруюць нават парнакапытныя…
Дзе праўда, дзе не, хай разбіраюцца біёграфы Імператарскага дома, але народныя масы яшчэ пры жыцці царыцы не пакінулі гэтых фактаў без увагі. Так і нарадзілася мянушка Кацярыны Вялікай: “Бл*дзь”.
“П***мой” і “бл*дская” палітыка
Сафія Аўгуста Фрэдэрыка (як звалі немку Кацярыну ад нараджэння) вырашыла не мірыцца з такой сатырай і наклала забарону на само слова. Зрэшты, за ёй жа была змененая немалая колькасць “нецэнзурных” тапонімаў. Скажам, непадалёк ад Звянігарадскага манастыра быў ручай з каларытнай назвай “П***мой”, які пасля перайменавання стаў проста Звянігарадскім ручаём, і г.д.
Ёсць праўда і іншая версія: слова “бл*дзь”, маўляў, спрабавалі забараніць і раней, за імператрыцай Аннай Іаанаўнай, якая кіравала пасля 1730 года. Тая не карысталася папулярнасцю ў расійцаў, ды яшчэ і запрасіла на ўсе ключавыя пасады ў дзяржаве немцаў, найбольш вядомы з якіх – знакаміты Бірон.
Яе палітыку пачалі называць “біронаўшчынай” альбо проста “бл*дскай” – невядома нават, што горш… У выніку Таемная канцылярыя, аналаг органаў дзяржбяспекі, вышуквала і карала людзей за само слова “бл*дзь”. Зрэшты, і Бірон, і Анна Іаанаўна, і Кацярына Вялікая сышлі ў нябыт, а слова засталося.
“Бл*дскія песні” – не пра сэкс, а пра паклёп
Скуль жа яно пайшло і што азначала ў розныя часы? Мовазнаўцы кажуць, што было такое старажытнаарыйскае слова “bhla”, што значыла “дзьмуць”, “надзьмуваць”. Адсюль ангельскае “bladder” (“пухір”) і пазнейшае “bla-bla-bla” (“несці лухту, пустое”).
Так і расійскае слова “блядити” першапачаткова значыла “пустасловіць”, “падманваць”. Менавіта ў гэтым кантэксце за Пятром Першым выйшла забарона “распевать блядские песни” – песні не пра сэкс ды распусту, але паклёпніцкія.
Царкоўны ракурс: “блядословят о нас никонияня…”
У падобным кантэксце тэрмін захаваўся і ў гісторыі Рускай праваслаўнай царквы. Напрыклад, у пратапопа Авакума “бл*дзь” было словам-паразітам, якое той ужываў пры кожным выпадку. Асабліва даставалася, канечне, ягонаму апаненту Нікану:
“Преудобренная невесто Христово, не лучше ли со Христом помиритца и взыскать старая вера, еже дед и отец твои держали, а новую блядь в гной спрятать?” (1666-ы, пасланне да царэўны Ірыны Раманавай)
“Что есть ересь наша или сий раскол внесохом мы во церковь, якож блядословят о нас никонияня…” (1669-ты, чалабітная да Аляксея Міхайлавіча)
“Богородицу согнали со престола никонияня-еретики, воры, блядины дети” (талкаванні да XLIV псалма).
У апошнім выпадку вельмі красамоўна бачна: “блядины дети” – гэта “дзеці хлусні”, зварот, які не аднойчы трапляецца і ў Святым Пісьме.
Блудніца – тая, што “збочыла з дарогі праведнай”
І тут у нашым філалагічным дэтэктыве з’яўляецца новы персанаж: “блуд”. Першапачаткова “блуд-блудить” (“блукаць” па-нашаму) адносіўся да няўдачлівага падарожніка, які збочыў са сцяжыны. Але ўжо “блудніца” – гэта жанчына, якая “збочыла з дарогі праведнай”. Роўна як ерэтыкі, у выпадку з лексікай пратапопа Авакума, збочылі з дарогі “сапраўднай царквы”.
Акурат каля XVIII ст., як лічаць расійскія мовазнаўцы, “бл*дзь” і “блудніца” робяцца тоеснымі словамі. І пазначаюць яны зусім не прастытутку, а жанчыну, адданую сваім жаданням і фантазія цалкам бескарысліва.
Суворая “глазалюбнасць”
Дык што ж з Кацярынінай забаронай на слова? Зразумела, яна не спрацавала. Затое слова ўжо не асацыявалася з падманам, а цвёрда перайшло у катэгорыю распусты – сама імператрыца да гэтага прыклалася.
А яшчэ з’явіўся такі вясёленькі панятак, як “честное бл***во”. Вось прыклад: “…глазолюбность, хотя и многия с неучтивой ненависти называют оную честным блядовством”. Пра што гэта? Пра флірт. Вось такая суворая “глазалюбнасць” З “галантнага стагоддзя”…
Пастскрыптум
У тагачасных беларусаў, жыхароў Рэчы Паспалітай, гэтыя словы наўрад ці выклікалі хоць нейкія эмоцыі. Яшчэ доўгі час пасля Кацярыны ІІ нашы продкі лаяліся ў найгоршым выпадку словамі “к*рва” ды “халера” – роўна як і палякі.
Нават перад Першай сусветнай беларускія сяляне, калі чулі мацюкі ад расійскіх салдатаў ці аднавяскоўцаў, што вярнуліся з войска, лічылі гэта… “прафесійным салдацкім слэнгам”, “рэкруцкай мовай”. Так, нашы прадзеды і прапрадзеды нават не ўяўлялі, што матам нават не лаецца, а размаўляе ўвесь бязмежны край на ўсход ад Магілёва ды Віцебска.
Алесь Кіркевіч, budzma.by
