Любая літаратурная навінка на беларускім рынку — гэта сама па сабе з’ява. Асабліва калі гэта пераклад сучаснага замежнага пісьменніка. Нядаўна для чытачоў стаў даступны беларускамоўны варыянт знакамітага прафемінісцкага рамана французскай пісьменніцы Ані Эрно «Падзея». Перакладчыкам стаў выкладчык ЕГУ, палітолаг, сацыялінгвіст і гендарны даследчык Уладзіслаў Іваноў. Хаця прозвішча «Іваноў» вы ў кнізе не знойдзеце: пераклады Уладзіслаў выконвае пад прозвішчам «Гарбацкі». Чым абумоўлены выбар такога псеўданіма, а таксама пра тое, як звязаны паліталогія, лінгвістыка, гендарныя даследаванні і нядаўна перакладзены французскі раман, пагаварылі непасрэдна са спадаром Уладзіславам.
Прозвішчы, дыпломы і ідэнтычнасці
Уладзіслаў Гарбацкі. Крыніца: ehu.lt
— Афіцыйна я Іваноў, але па маці — Гарбацкі, — тлумачыць Уладзіслаў. — Усе кнігі і творы, якія я пішу, падпісваю прозвішчам Гарбацкі. Часткова гэта сапраўды псеўданім, але я ўжо падаў дакументы на змену прозвішча. Адзінае праблема, каб замяніць дакументы, трэба ехаць у Беларусь. Для мяне гэта таксама і фемінісцкі аспект: дзяўчаты, калі выходзяць замуж, звычайна бяруць прозвішча мужа, а я ўзяў прозвішча маці і бабулі, якая перадала мне беларускую мову. Але, сапраўды, часам праблема, як называцца: калі прыязджаю на канферэнцыі, то афіцыйна заяўлены там як Гарбацкі, а ў пашпарце напісана «Іваноў». Для мяне гэта невялікая праблема, але калі трэба мяне неяк падпісаць, то часта адбываецца такая блытаніна.
Тая ж самая блытаніна ад часу да часу адбываецца, калі трэба вызначыць маю прафесію. Калі падпісваюць, не запытаўшыся мяне самога, то часта называюць мяне і культуролагам, і філосафам. Гэта, канечне, камплімент... (смяецца).
Больш-менш праўдзіва апісвае мае заняткі і атрыманыя дыпломы тое, што напісана ў Вікіпедыі. Першую адукацыю я атрымаў у галіне паліталогіі, але потым я зразумеў, што сумна заставацца ўсё жыццё ў межах адной дысцыпліны. Плюс навука так развіваецца, што варта дадаваць міждысцыплінарныя кірункі. Таму я паступова пераключыўся на сацыялінгвістыку. Яшчэ я скончыў магістратуру па гендарных даследаваннях у Францыі. Гэта быў працяг маёй паліталагічнай адукацыі, бо французская спецыфіка ў тым, што там гендарныя даследаванні развіваюцца менавіта ў межах паліталогіі. Яшчэ адна мая важная кампанента — этналогія, якой я навучаўся ў Акадэміі навук Беларусі. Я займаўся стараверамі, быў у шмат якіх палявых экспедыцыях, пісаў даследаванні і артыкулы. Усе гэтыя кампаненты вельмі важныя для мяне, бо дапамагаюць крытычна глядзець на іншыя дысцыпліны. Напрыклад, вывучэнне этналогіі дапамагло пашырыць мне мае гендарныя даследаванні. Нечакана я выйшаў на такую тэму, як феномен жанчын-святарак сярод беларускіх старавераў. Як бачыце, усе гэтыя тэмы, якімі я займаюся, могуць здавацца вельмі раскіданымі, але між імі ўсемі ёсць масткі, якія я выбудоўваю як даследнік.
Гендарныя даследаванні і беларускі ідэал мужчыны
Што такое ўласна гендарныя даследаванні? Гэта кангламерат розных сацыяльных і гуманітарных дысцыплінаў, якія вывучаюць адносіны паміж паламі і сексуальнасцямі. Сам панятак «гендар» у нашай беларускай рэальнасці часта збівае з панталыку. Таму я часцей выкарыстоўваю больш шырэйшы «пол», а потым удакладняю, што ёсць біялагічны пол, а ёсць пол сацыяльны — ён жа гендар.
Біялагічны пол — гэта нейкі набор фізіалагічных дадзеных, то-бок набор органаў. Гэты пол мы атрымліваем ад нараджэння. Традыцыйна кажуць пра мужчынскі і жаночы біялагічны пол. Але даследаванні ў сексалогіі паказваюць, што ёсць гермафрадыты, інтэр-пол людзі. Яны маюць і жаночыя, і мужчынскія фізіялагічныя рысы. Працэнт такіх людзей суадносна невялікі, але мы не маем права іх ігнараваць.
Пры гэтым ёсць гендар — сацыяльны пол, які мы атрымліваем у працэсе сацыялізацыі. То-бок гэта нейкі канструкт, створаны людзьмі. Грамадства выпрацоўвае пэўную мадэль паводзінаў мужчыны і жанчыны. Узяць, напрыклад, мужчынскі сацыяльны пол. Ён можа быць такім, як у Беларусі, калі ідэал — гэта маскулінны мужчыны з кароткай стрыжкай, які займаецца спортам і апранаецца ў шэры ці чорны колер. Але ёсць і іншыя ўяўленні. Калі паглядзець на ідэал мужчын у Амазоніі, то там яны носяць доўгія валасы і біжутэрыю, прабіваюць вушы, нос. Пры гэтым даволі маскулінныя: агресіўныя паляўнічыя. То-бок мы бачым, што «класічны сацыяльны пол» мяняецца ад культуры да культуры.
Звычайна ў традыцыйных культурах біялагічны і сацыяльны пол супадалі, хаця і не заўсёды. Зараз мы часта чуем такія гісторыі, калі чалавек па ўсіх знешніх прыкметах выглядае, як мужчына, але на псіхічным узроўні адчувае сябе жанчынай, ці наадварот, і такі чалавек пачынае працэс змены пола.
Этнаграфічныя даследаванні паказваюць, што гэта не выключна сучасны феномен. Ёсць прыклады ў Старажытнай Амазоніі, Афрыцы, Бабілоне, Індыі, якія паказваюць, што на працягу стагоддзяў здараецца такі «збой», калі сацыяльны і біялагічны пол не суадносяцца. Гэты «збой» як гендарныя даследавальнікі мы канстатуем і гаворым пра тое, што і сацыяльны пол нельга падзяліць толькі на мужчынскі і жаночы.
Да таго ж мы бачым, што і паміж катэгорыямі «мужчыны» і «жанчыны» могуць быць розныя прамежкавыя сацыяльныя палы, у якіх нават няма асабістых назваў. Мы можам называць такіх людзей, напрыклад, «небінарныя», маючы на ўвазе, што яны не ўпісваюцца ў гэта бінарнае падзяленне паміж двума класічнымі гендарамі. Адзінае, што мы можам сказаць дакладна, што і сацыяльных палоў больш, чым два.
Беларуская мова і фемінітывы
Сацыялінгвістыка займаецца менавіта сацыяльнымі аспектамі жыцця: у тым ліку адносінамі паміж людзьмі, паламі і сексуальнасцямі. Суадносна, мова апісвае месца і ролю жанчыны ў грамадстве. Таму для мяне сацыялінгвістыка была працягам маіх гендарных даследаванняў, бо мова цудоўна кансервуе і ахоплівае гендарныя адносіны.
Гід па фемінізацыі беларускай мовы. Крыніца: ehu.lt
У прыватнасці, я для свайго даследавання выкарыстаў метад гістарычнай рэканструкцыі: аналіз старабеларускай мовы з пункту гледжання гендарнага аспекту. Адпаведна існуе пласт лексікі, які апісвае жанчыну. Гэты пласт мы называем фемінітывамі. Мяне цікавілі толькі назвы прафесій — цікавы зрэз, які паказвае стан думання тагачасных беларусаў. Маё парадаксальнае адкрыццё было ў тым, што ўжо ў XV–XVI стагоддзях існаваў 131 фемінітыў толькі для апісанняў прафесій жанчын. Усе назвы прафесій, якія выконвалі жанчыны, у прынцыпе фемінізаваліся: пакаёўка, папежнічка, пасцельніца.
Мяне здзіўляюць дэбаты сучасных беларусаў, якія кажуць, што фемінітывы ў беларускай мове — гэта нешта штучнае, чаго ніколі не было. Навука можа разбурыць гэтыя стэрэатыпы.
Я працаваў са слоўнікам, які ахоплівае лексіку XIX стагоддзя, лексікографа Язэпа Ціхінскага. Гэты слоўнік, на жаль, не выдадзены, а існуе толькі ў рукапісным варыянце ў віленскай бібліятэцы Урублеўскіх. Ціхінскі сабраў цудоўны матэрыял, дзе я знайшоў цудоўныя фемінітывы, напрыклад, прафесарка, каваліца, філёзафка, рымарка.
Калі аналізаваць слоўнікі, мы бачым, што з русіфікацыяй мовы адбывалася звужэнне натуральнай беларускай мовы і, у тым ліку, ужывання фемінітываў і падчас Расійскай імперыі, і падчас Савецкага Саюза. Правілы рускай мовы ў параўнанні з беларускай досыць кансерватыўныя: руская мова даволі слаба фемінізуецца. У рускай мове лічыцца, што суфікс -ка — гэта нібыта ўласцівасць размоўнай мовы. У беларускай жа мове, суфікс -ка не меў ніякай зневажальнай канатацыі, але ён быў маргіналізаваны праз уплыў рускай мовы.
Нават калі вы пачытаеце класікаў, якія пісалі пасля русіфікацыі, таго ж Янку Брыля, Кузьму Чорнага, Міхася Зарэцкага, то знойдзеце там шмат фемінітываў, якіх няма ў слоўніках. Хаця гэтыя пісьменнікі не былі фемістычна накіраваныя. Чаму ж яны ўжывалі гэтыя фемінітывы, нават не проста ў размоўнай, а вельмі часта і ў публіцыстыцы, і ў інтэрв’ю? Янка Брыль выказваў пазіцыю, што ён не можа маскулінізаваць, бо калі не паставіць прафесію ў жаночую форму, то абразіць жанчыну.
Чаму мы павінны зараз адмаўляцца ад фемінізацыі? У мяне адно тлумачэнне: уплыў рускай мовы. Правіла і эстэтыка рускай мовы дыктуюць ім такі стэрэатып, што гэта не ўласціва і штучна.
З кожным стагоддзем колькасць фемінітываў расла. Ад XV–XVI стагоддзяў, дзе было трошкі больш за 100 фемінітываў, якія апісваюць прафесіі і званні, а ў XXI-м — больш за 2100 такіх фемінітываў. Гэта дэманструе, што беларусы ў гендарным плане развіваліся. Гэта ясны сацыяльны паказальнік: роля жанчыны паступова пашыралася, пашыраліся і яе магчымасці і месцы працы. Як бачыце, гэта аўтаматычна звязана з гендарнымі даследаваннямі.
«Падзея» Ані Эрно, «непрыгожыя» словы і палёвая праца
Раман Ані Эрно «Падзея» палюбіў, калі быў яшчэ студэнтам. Кніга выйшла ў 2000 годзе па-французску. Яна мяне ўразіла і агаломшыла: і сама манера аўтабіяграфічнага тэксту, напісанага як сацыялагічны раман. Сама пісьменніца Ані Эрно кажа, што ў яе кнізе больш за 90 працэнтаў праўды. Яна апісвае ўсё, як у яе біяграфіі.
Раман Ані Эрно «Падзея» ў перакладзе Уладзіслава Гарбацкага. Крыніца: sena.lt
Гэта тэкст пра аборт і забарону аборту. Калі пісьменніца была маладой, аборты ў Францыі былі забароненыя, але яна ўсё ж яго зрабіла. Калі Ані Эрно была ўжо дарослай жанчынай, у рамане «Падзея» пісьменніца апісала свой досвед. Яна пабачыла, што маладыя францужанкі пачалі ставіць пад сумнеў перамогі феміністак, і ў Францыі пачаўся рух за забарону абортаў. У рамане аўтарка паказвала, як важна распараджацца сваім целам і мець права зрабіць аборт.
У нас, у Беларусі, сітуацыя быццам бы іншая: аборты не забароненыя, жанчына мае права распараджацца сваім целам. Тым не менш шмат-шмат пасланняў пра магчымую забарону абортаў я бачу ад царквы, ад апазіцыі. Нават прадэмакратычная апазіцыя ад часу да часу збірае подпісы за такую ініцыятыву.
Ані Эрно. Крыніца: wikipedia.com
Я вырашыў перакласці гэты тэкст, бо мне важна было паказаць, наколькі важна для жанчыны мець гэты выбар. Калі яго няма, здараюцца жудасныя сітуацыі кшталту той, з якой сутыкнулася гераіня раман. Раман называецца «Падзея», бо падаецца, што падзея — гэта нешта такое афіцыйнае і вялікае, а Ані Эрно паказвае, як невялічкая, здавалася б, індывідуальная падзея становіцца падзеяй палітычнай.
Да таго ж маёй мэтай было наўпрост пазнаёміць беларускага чытача з новай для беларусаў пісьменніцай. Ані Эрно — жывая классікіня французскай літаратуры. На жаль, мы часта не ведаем добрых замежных аўтараў толькі таму, што няма перакладу. У нас увогуле праблема з перакладамі: на ўзроўні дзяржавы гэта не падтрымліваецца. Таму ўсё на аматарскіх пачатках: мы любім тэкст — мы яго перакладаем.
Пераклад гэтага тэксту быў для мяне выклікам як для перакладніка, бо там ад часу да часу лексіка, датычная ўсіх падрабязнасцей і нюансаў аборту. Я таксама не заўсёды валодаў ёй. Таму для мяне гэта было таксама кшталту антрапалагічнай працы.
Давялося шмат гуляцца з мовай: аборт/спарон, рэгулы/менструацыя/жаноцкае. Словы, звязаныя з жаночай фізіялогіяй, у нас вельмі часта нават не ўключаюць у слоўнікі. Калі я гавару з мовазнаўцамі, то мне тлумачаць, што некаторыя словы не ўваходзяць у слоўнікі, бо словы тыя «непрыгожыя», то-бок пэўная лексіка часта ігнаруецца праз нейкія ўяўленні пра мараль. Для мяне тут таксама быў пэўны гендарны фемінісцкі выклік — паказаць, што гэтыя словы ёсць.
Некаторыя крытыкі пыталі, як гэта я, мужчына, узяўся за гэты тэкст. Я думаю, калі я перакладчык і гендарны даследнік, то я магу перакладць і такія тэксты. Я выкарыстоўваў тыя даныя, што я здабыў падчас сваіх экспедыцый. Так, напрыклад, слова рэгулы — доўгі часы выкарстоўвалася раней, хаця здаецца, што гэта нейкае медычнае ці нават штучнае слова, але яно вельмі часта сустракалася ў тэкстах. Альбо жаноцкае/жаночае — так кажуць сталыя жанчыны.
Бабулі — увогуле цікавыя рэспандэнткі. Ад пачатку яны часта саромеюцца гаварыць пра менструацыю ці пра аборты з мужчынам.
Хаця прама ў лоб я ніколі не стаўлю: гэта можа напалохаць. Ад пачатку я размаўляю пра агульныя, потым паступова пераходжу да тэмы прыватнага, пакрысе тлумачу, што займаюся менавіта гэтай тэмай. Важны момант, што з рэспадэнтамі трэба размаўляць на адной мове. Я з бабулямі ніколі не размаўляю на літаратурнай беларускай мове: пераходжу на іх дыялект або на трасянку. Бо трэба зрабіць умовы, што мы на роўных, а не рабіць уражанне, што я такі разумны прыехаў апытваць неразумных.
Калі з адной вёскі прыходжу ў суседнюю, то распавядаю, што быў ужо ў суседняй вёсцы, быў там ва ўмоўнай Арцёмаўны, яна мне вас парадзіла. Вельмі часта менавіта так і адбываецца: пачынаецца пэўная ланцуговая рэакцыя, калі даюць кантакты сябровак ці сваякоў з наваколля. Такім чынам я меў такую карціну, і паказваў, што я не зусім чужы, я ўжо некага ведаю. Апавядаў, як мая ўласная бабуля называла нейкія з’явы, што стварала спрыяльную атмасферу.
Адзіная праблема, што з дзядулямі горш. Здавалася б, я таксама мужчына, і мне яны павінны адкрыцца, але не. Магчыма, праблема ў тым, што нашыя мужчыны менш эмацыйныя. Не прынята ў традыцыйнай культуры гаварыць аб інтымных рэчах, асабліва з чужымі. З жанчынамі прасцей.
Жанчыны, ЛГБТК+ і беларускамоўныя
Тэма маіх даследаванняў для мяне вельмі важная і як для актывіста. І для сябе асабіста, каб адказаць на некаторыя пытанні, якія я з маладосці ставіў. Перадусім мне дапамагалі менавіта гендарныя даследаванні. Бо для маёй уласнай ідэнтычнасці і пошукаў адказаў на пытанні пра сябе якраз гендарныя даследаванні і былі патрэбныя. Я маю на ўвазе і мае актывісцкія сувязі з ЛГБТК+ супольнасцю, і мая асабістая гей-ідэнтычнасць.
Паралельна я ўбачыў праблему маргіналізацыі жанчын, праблемы маргіналізацыі ЛГБТК+, і... праблему маргіналізацыі беларускамоўных. Я беларускамоўны. Яшчэ нават да некаторых іншых пытанняў з гендарнай ідэнтычнасцю для мяне было пытанне, наколькі я маргіналізаваны як беларускамоўны. Як не дзіўна, гендарныя даследаванні акрамя таго, што дапамагалі мне адказываць на пытанні маёй гендарнай тоеснасці, маёй сексуальнай ідэнтычнасці, але дапамаглі мне эмансіпавацца як беларускамоўнаму.
Калі я ў студэнцкія гады прачытаў эсэ «Другі пол» Сімоны Дэ Бавуар, дзе, у тым ліку, напісана, як эмансіпавацца жанчыне, я зразумеў, што гэта можа быць і кнігай эмансіпацыі, напрыклад, для беларускамоўных.
Вокладка кнігі «Другі пол» Сімоны Дэ Бавуар. Крыніца: lelephant-larevue.fr
Глядзіце, «другі пол» — гэта пра маргіналізацыю жанчын. А беларуская мова ў нашым грамадстве гэта таксама свайго роду «другі сорт», бо дамінуе руская. Беларуская — маргіналізаваная. Таму тое, што апісвала Сімона Дэ Бавуар, для мяне працавала як і для беларускамоўнага. Дэ Бавуар казала, што жанчыны павінны працаваць, не заставацца прыватнымі, а выходзіць у публічнае поле. Я зразумеў, што магу скарыстацца яе стратэгіяй. Гаварыць па-беларуску, не саромецца, не баяцца, уводзіць гэта ў публічнае поле. Прадстаўнікі правых беларускіх партый у мяне пыталі, як я магу параўноўваць правы жанчын, правы геяў і беларускамоўных.
Дыскрымінацыя, не так важна па якой прыкмеце, працуе заўсёды адным і тым жа чынам. Таму і стратэгіі барацьбы з ёй могуць быць дастасавальныя ў любым выпадку.
Д.Г., Budzma.org