Як збіраюцца музейныя калекцыі, як вырашаецца лёс выстаў і як уплывае экспазіцыя музея на тое, што будуць думаць наведвальнікі пра сваю культурную спадчыну і саміх сабе. Паразмаўлялі пра гэта з эксперткай у галіне культурнай спадчыны Верай Дзядок. Дванаццаць год Вера працавала ў Гётэ Інстытуце ў Мінску, дзе займалася культурнымі праектамі і перакладамі. У 2021 годзе Інстытут быў зачынены ўладамі. Зараз Вера працуе ў ЕГУ, займаецца акадэмічнымі сувязямі з еўрапейскімі праектамі, працуе з тэмай культурнай спадчыны.

Даследчыца Вера Дзядок. Крыніца: facebook.com

Пра Беларусь і посткаланіялізм

«Справа ў тым, што ў нас ва ўніверсітэце вывучаецца еўрапейская спадчына, і мы ўвесь час нашымі супольнымі высілкамі шукаем нейкія новыя падыходы і спосабы, як можна ў сённяшнім свеце прадстаўляць спадчыну. Як данесці, што спадчына — гэта не толькі тое, што можна паглядзець у этнаграфічным музеі, але і нешта сучаснае, зразумелае сучаснаму чалавеку, і тое, што можна ўзяць у будучыню. То-бок спадчына для нас — гэта не пра мінулае, гэта хутчэй пра будучыню», — гаворыць Вера Дзядок пра ўспрыманне спадчыны даследчыкамі.

28 красавіка Вера брала ўдзел у цыкле анлайн-сустрэч «Спадчына як кісларод», дзе навукоўцы распавядаюць пра вынікі сваіх даследаванняў у самых розных накірунках культурнай спадчыны. Тэма выступлення Веры гучала як «Небяспечная спадчына. Фармаванне ідэнтычнасці праз музейныя калекцыі».

«Мой расповед падчас выступу быў на падставе маёй магістарскай працы, — распавядае Вера Дзядок. — Я пісала пра тое, як калекцыя Нацыянальнага мастацкага музея ўплывае на нашу ідэнтычнасць, і пра тое, як такія калекцыі ўвогуле могуць быць сродкам маніпуляваць ідэнтычнасцю. У прыватнасці я разглядала гэта з пункту гледжання посткаланіялізму (заўвага рэдакцыі ББ: посткаланіялізм — міждысцыплінарны напрамак даследаванняў, якія складаюцца з аналізу культурнай спадчыны каланіялізму).

У навуковых колах існуе шмат спрэчак, ці можна лічыць наш постсавецкі рэгіён посткаланіяльным. Доўгі час лічылася, што не зусім, бо класічны каланіялізм і посткланіялзм — гэта тое, што датычыцца краін з заморскімі калоніямі. Таксама была вельмі моцная супрацьвага розных расійскіх экспертаў і даследчыкаў, якія высоўвалі свае версіі, напрыклад, што Расія была сама каланізавана сабой жа. Калі была такая ўнутраная каланізацыя, то гэта быццам бы крыху змякчае знешнюю каланізацыю.

Калі я задумвала гэтую тэму, мне цікава было вярнуцца да таго падыходу, што наш рэгіён усё ж такі можна лічыць посткаланіяльным. Варта заўважаць, што гэта не новы погляд: ён актыўна распрацоўваўся ў дзевяностыя і на пачатку нулявых гадоў. У прыватнасці філосаф Ігар Бабкоў працаваў з гэтай тэмай.

 Беларускі даследчык Ігар Бабкоў. Крыніца: dziejaslou.by

Існавалі і часопісы на гэту тэму, і пераклады заходніх аўтараў, якія працуюць у рэчышчы посткаланіялізму. Ёсць вядомая праца літаратуразнаўцы ЗША Эвы Томпсан, перакладзеная на беларускую мову.

Вокладка кнігі Эвы Томпсан «Песняры імперыі. Расійская літаратура і каланіялізм». Крыніца: store.arche.by

Там гаворка ідзе аб тым, як расійская літаратура паўплывала на ўспрыняцце Расіі ў Еўропе, Расіі самой, і, адпаведна, суседніх з ёй краін. Гэта такая класічная для посткаланіялізму праца, і выдатна, што яна перакладзена на беларускую мову, але зноў жа пасля таго часу ніхто да гэтых пытанняў не звяртаўся. Зараз да гэтага падыходу пакрысе вяртаюцца: падзеі вайны ва Украіне і ў Беларусі добра паказалі, што гэтыя посткаланіяльныя праблемы нікуды не дзеліся».

Пра калекцыю Нацыяльнальнага мастацкага музея і каланіялізм

Калі наведваеш Нацыянальны мастацкі музей з людзьмі, якія ўвогуле не з кантэксту беларускага ці расійскага, то ім увогуле цяжка патлумачыць, што гэта за творы, і чаму тут павінны вісець менавіта яны, а не нешта іншае. Для мяне самой у нейкі момант стала асабістым выклікам знайсці адказ, сапраўды, чаму. Чаму там такую вялікую ролю займае рускае мастацтва, якое ўвогуле падаецца, як нейкая аснова гэтага музея?

Беларускі Нацыянальны мастацкі музей. Крыніца: mus3ums.com

Я падумала, што, напэўна трэба шукаць адказ на гэта пытанне ў гісторыі таго, як складалася гэтая калекцыя. Цікава было таксама паглядзець на тое, якім спосабам складалася сістэма ўяўленняў пра мастацтва і тое, якія менавіта экспанаты варта выстаўляць.

Я знайшла вельмі цікавыя матэрыялы, звязаныя з дзейнасцю музея на працягу дзесяці год пасля вайны. Высветлілася, што паміж даваенным і пасляваенным мастацтвазнаўствам існаваў пэўны разрыў. Гэта адбылося таму, што шмат вядомых мастацтвазнаўцаў былі рэпрэсаваныя, таму пасля вайны гэтая галіна ведаў будавалася як быццам бы з нуля.

Разрыў паміж да- і пасляваеннай навукай выдатна ілюструе гісторыя мастацтвазнаўца Сендэра Палееса. У дваццатыя гады ён працаваў спачатку ў Інбелкульце, а потым у Беларускі дзяржаўны музеі.

Інстытут беларускай культуры. Крыніца: planetabelarus.by

Менавіта ён ствараў там яўрэйскі аддзел. Пасля вайны Палеес пайшоў працаваць у мастацкі музей. Ён быў менавіта тым чалавекам, які мог працягнуць гэтую лінію мастацтвазнаўчую, бо ён яшчэ да вайны ствараў энцыклапедыю беларускага мастацтваў і мастакоў, пачынаючы са старажытных часоў. Аднак, калі я чытала пратаколы нарадаў навукоўцаў, то знайшла, што там узнікалі такія пытанні, як ці было ўвогуле мастацтва ў Беларусі да рэвалюцыі. Гэта ў той час, калі ёсць чалавек, які падрытахаваў цэлую энцыклапедыю на гэты конт.

Шмат у чым ігнаруючы плён даваеннага беларускага мастацтвазнаўства, стваралася такая сістэма, дзе быццам бы ўсе тэарэтычныя веды трэба атрымліваць з Масквы і Пецярбурга, а ўсе савецкія музеі падпарадкоўваліся адзіным стандартызаваным правілам. Я зрабіла выснову, што гэта ў пэўным сэнсе была такая «мяккая сіла».

То-бок праз гэтае мяккае незаўважнае падмінанне нашай культуры пад расійскую, адбылося так, што мы цяпер глядзім на сябе як быццам не сваімі вачыма.

Савецкая ідэалогія казала, што будуе адзінага савецкага чалавека, а спадчына ўсіх савецкіх рэспублік станавілася агульнай. Адбывалася гомагенізацыя ўсіх твораў вакол. Значыцца, і беларусы, якія ўдзельчанілі ў гэтым супольным працэсе, маглі прэтэндаваць на тыя творы расійскіх аўтараў і мастакоў. Праз гэта сфармавалася такое ўяўленне, што мы як бы беларусы, але быццам бы крыху і рускія.

Трэба пазначыць, што хаця, з аднаго боку, прыўлашчваліся расіскай культура і мастацтва, з другога боку, мела месца лінія, якая дазваляла выбудоўваць свой нацыянальны мастацкі канон. Існавала, напрыклад, вядомая групоўка Акадэміі навук, якая наўпрост пачала ездзіць па вёсках і збіраць мастацтва. Пад ціскам іх дзейнасці, на якую ўжо немагчыма было закрываць вочы, стварыўся музей этнаграфіі пры Акадэміі Навук. Прычым, у групоўку ўваходзілі не толькі мастацтвазнаўцы. Напрыклад, адным з яе заснавальнікам быў Юрыя Хадыка — вядомы фізік.

Чаго не хапае сучаснай экспазіцыі Нацыянальнага мастацкага музея?

Я падлічыла, колькі цароў у першай залі: некалькі дзясяткаў карцін, прысвечаных царскім асобам, што таксама аб нечым сведчыць.

Калі казаць пра творы савецкага перыяду, то тут перш за ўсё трэба мець на ўвазе, што ўсе карціны рабіліся на замову. Як ва ўсіх сферах савецкага жыцця, былі розныя тэматычныя пяцігодкі. Напрыклад, пяцігодка спорту або яшчэ якая. Нацыянальны мастацкі музей супрацоўнічаў з саюзам мастакоў, і яны абвяшчалі конкурс, або адразу замаўлялі пэўнаму мастаку карціну. Менавіта так была створана вядомая карціна Волкава «3 ліпеня 1944» — напісана на замову.

 Карціна Валянціна Волкава «3 ліпеня 1944». Крыніца: wikipedia.org

І гэта не адзінкі, яно ўсё так стваралася. Таму зразумела, што некаторыя тэму будуць вельмі шырока прадстаўлены, а некаторыя — не будуць прадстаўлены ўвогуле.

У экспазіцыі дваццатага стагоддзя зусім не прадстаўлена, напрыклад, тэма Халакоста. Мне здаецца гэта праз тое, што няма нейкага артыкуляванага стаўлення да гэтай праблемы. Да таго ж, Халакост — частка гісторыі Другой сусветнай вайны, якая ў нас страшна ідэалагізаваная, і якой страшна маніпулююць.

Карціна Міхаіла Савіцкага «Летні тэатр». Крыніца: pinterest.it

Таксама нічога няма на тэму рэпрэсій. У гэтым адрозненне, напрыклад, ад літоўскай Нацыянальнай мастацкай галерэі. Там тэма рэпрэсій раскрытая ў зале, якая прысвечана сацрэалізму. Дарэчы, я ніколі не чакала, што ў Літве тэма сацрэалізму будзе паказана больш поўна , чым у нас. У Нацыянальнай галерэі паказаны і розныя выявы Леніна, і шматлікія архітэктурныя мадэлі, і нават ёсць адна карціна з Янкам Купалам. Проста там апісаныя розныя падыходы і розныя погляды, таму нават сацрэалізм разглядаецца з пункту гледжання мастацтвазнаўства.

Нацыянальная мастацкая галерэя ў Вільні. Крыніца: inyourpocket.com

Ёсць там і творы мастакоў, якія жылі ў эміграцыі па-за Літвой. У нас твораў мастакоў-эмігрантаў няма. Таму ў мяне такое ўражанне, што нейкія тэмы наўпрост не трапляюць у поле зроку музея з разных прычын.

Мне здаецца, яркая рыса нашага музея ў тым, што ён вельмі парадны. Здаецца, гэта пасуе людзям, якія проста прыходзяць у музей, каб паглядзець на прыгожае. Але сучаснае мастацтва — гэта не толькі пра прыгожасць, а і пра болі, і пра траўмы. Гэтага магло б быць і больш.

Магчыма, такая адсутнасць разнастайнасці — гэта боязь наогул казаць пра сябе і асэнсоўваць саміх сябе. Не хапае рэфлексіі, пра тое, што мы ёсць, хто мы ёсць і чым мы адрозніваемся ад іншых, хаця матэрыялу для гэтага больш, чым дастаткова.

Я думаю, што мы прывыклі глядзець на сябе чужымі вачыма. Літоўцы ж, напрыклад наадварот глядзяць на сябе і сцвярджаюць нейкія рэчы менавіта праз свой погляд.

Нам таксама варта быць самадастатковымі і шукаць сябе ў сабе.

Д.Г. budzma.org