Так склалася гістарычна, што Вільня спрадвеку быў месцам канцэнтрацыі беларускіх культурных рухаў. Апошнія два гады Вільня ўжо ў новай якасці станавілася прыстанкам для шматлікіх беларускіх арганізацый, вымушаных пакінуць родную Беларусь. Аднак ёсць зараз сярод віленскіх беларускіх ініцыятыў і тыя, што існуюць ужо доўгі час, сціпла вядуць сваю дзейнасць на карысць беларускаму адраджэнню, і шырокую вядомасць атрымалі толькі некаторы час таму праз прыток беларускіх бежанцаў у Літву. Адна з такіх арганізацый — Віленскі беларускі музей імя Івана Луцкевіча. Пагаварылі з куратарам музея Паўлінай Вітушчанкай пра гісторыю яго стварэння і развіцця, новую ролю ў якасці прасторы для кантактаў віленскіх беларусаў і крызіс ідэнтычнасці праз пачатак вайны ва Украіне.
Цэнтр беларускай супольнасці і культуры
Цэнтр беларускай супольнасці і культуры. Крыніца: t.me/vilniaus20
На Віленскай, 20, зусім побач з музеем Палаца Радзівілаў, знаходзіцца аўтэнтычны будынак з чырвоным чарапічным дахам і таямнічым сімвалам на фасадзе. Знакамітае масонскае «ўсяведнае вока» пільна назірае за наведвальнікамі будынка. Ля дзвярэй — флагштокі з чатырма сцягамі: літоўскія і нацыянальныя беларускія сцягі і гербы. Тут нас сустракае куратар музея Івана Луцкевіча Паўліна Вітушчанка і ветліва запрашае зайсці і падняцца на другі паверх у музейны пакойчык. Мы апынаемся ў прыемна ўтульным памяшканні, дзе мінімалістычныя белыя сцены спалучаюцца са старажытнай драўлянай мэбляй, карцінамі ў масіўных рамах, прадметамі беларускага побыту і незлічонай колькасцю кніг. Пакой гэты нагадвае хутчэй кватэру каго-небудзь з віленскіх актывістаў беларускага адраджэння пачатку XX стагоддзя, чым офіс сучаснай культурнай установы.
Куратар беларускага музея імя Івана Луцкевіча Паўліна Вітушчанка
— Мы знаходзімся ў цэнтры Вільні, — пачынае Паўліна Вітушчанка. — У цэнтры беларускай супольнасці і культуры, у прыватнасці ў гняздзечку беларускага музея імя Івана Луцкевіча. Так склалася, што музей наш працуе ўжо даўным-даўно, афіцыйна ўстанова зарэгістравана яшчэ дваццаць гадоў таму, але мінулым летам віленскае самакіраванне пайшло насустрач беларусам, якіх значна пабольшала ў Вільні, і вырашыла даць памяшканне для беларускіх ініцыятыў. Мы выйгралі гэты конкурс, і цяпер маем сваё месца ў самым сэрцы горада.
Музей Івана Луцкевіча
Наш музей названы ў гонар славутага Івана Луцкевіча. Ён быў культурны актывіст. Па адукацыі — археолаг, і шмат працаваў на гэтым. З дзяцінства збіраў калекцыю беларускіх рэчаў, сапраўды быў вельмі таленавітым калекцыянерам. Вельмі ўдала мяняў экспанаты, мог трошкі і жыць з гэтага і на выручаныя грошы здабываць рэчы, якія да беларускай спадчыны маюць адносіны.
Іван Луцкевіч. Крыніца: brama.brestregion.com
Частка ягонай габрэйскай калекцыі легла ў аснову габрэйскага музея ў Вільні. Ягоная калекцыя беларускіх рэчаў таксама стала асновай беларускага музея ў Вільні. Ён сам да гэтага адкрыцця не дажыў: меў сур’ёзныя праблемы са здароўем, сухоты, і адмаўляўся прынцыпова клапаціцца пра сваё здароўе, выменьваючы ўсё на працу. Узяўся лячыцца, толькі калі ўжо было крытычна і запозна.
Калекцыя Івана Луцкевіча. Крыніца: i.c97.org
Музей адкрыў ягоны брат Антон Луцкевіч. Нядоўга ён здолеў папрацаваць: ахвяра сталінскіх рэпрэсіяў, памёр у ссылцы. Але ж музей працаваў пад яго кіраўніцтвам да 1939 года, знаходзячыся па розных адрасах у Вільні. Спачатку музей быў у рэдакцыі «Нашай Нівы», да якой браты Луцкевічы таксама мелі дачыненне, а потым яны атрымалі памяшканне ў такім, можна сказаць, беларускім квартале, у Базільянскіх мурах. Там была беларуская гімназія, Беларускае Навуковае Таварыства і таксама некалькі залаў музея. Музей за савецкай уладай працаваў трошкі ў больш складаных варунках, фармальна працягваў сваю дзейнасць да 1945 года, потым рэфармаваны, як і ўсе прыватныя музеі. Яго экспанаты былі аддадзеныя ў іншыя інстытуцыі, пераважна беларускія і таксама літоўскія.
Антон Луцкевіч. Крыніца: radabnr.org
Постсавецкае адраджэнне і беларусы Вільні
Дваццаць год таму музей быў адноўлены. Аднаўляў яго мой бацька Сяргей Вітушка і мая мама Людвіка Кардзіс. Яны былі беларусамі ў Вільні. Мама прыехала сюды вучыцца як студэнтка ў Віленскі ўніверсітэт. Тата прыязджаў сюды, як многія беларусы, шукаць беларушчыну, бо менавіта ў Вільні яна заставалася... На той момант, у дзевяностых, у Вільні было шмат тых старых беларусаў, якія маглі шмат чаго распавесці, што вельмі прыманьвала беларускіх актывістаў. Тады сюды пераехаў проста натоўп разумных маладых людзей, якія аднавілі, напрыклад, «Нашу Ніву». Сярод тых аднаўляльных ініцыятыў быў музей таксама. Так склалася, што вось гэты перыяд савецкі і распад Савецкага Саюза мелі такі ўплыў, што беларуская ідэнтычнасць тады для шмат каго была хутчэй мінусам, чым плюсам. Для дзяцей тых старых беларусаў не заўжды беларуская спадчына была чымсьці вартасным. І проста было шмат гісторыяў, шмат рэчаў, якія сведчылі аб беларушчыне ў Вільні, якія камусьці трэба было захаваць, і гэтымі людзьмі сталі мае бацькі.
Шмат з тых кантактаў са старымі беларусамі ўсталёўвалася праз працу, таму што тата працаваў у беларускай перадачцы на літоўскім тэлебачанні, яны пастаянна запісвалі кагосьці са старых беларусаў, то-бок экспанаты так збіраліся. Шмат хто проста так аддаваў, шмат што проста набывалася на ўсякіх антыкварных рыначках у Вільні. Беларуская прэса, напрыклад. Патрошку-патрошку гэта збіралася, і назбіралася дастаткова шмат: мемуары, фотаздымкі, перыёдыка, мэбля, тэкстыль, жывапіс. Гэта ўсё захоўвалася наўпрост у нас у хаце, бо памяшкання музейнага не было — гэта ўсё-такі вельмі складана без дзяржаўнай падтрымкі. Цяпер, калі яна ёсць, мы ўжо перанеслі ўсё сюды і з гэтым працуем далей.
Мне здаецца, што гэты музей, хоць ягоныя сучасныя экспанаты і не маюць прамога дачынення да тых, што збіралі браты Луцкевічы, быў названы менавіта музеем Івана Луцкевіча, бо тады, дваццаць год таму, была нейкая хваля рэпатрыяцыі ў культурных установах, калі вярталіся папярэднія ідэнтычнасці інстытуцыяў. У гэтай хвалі было даволі натуральна браць старыя назвы, тая ж «Наша Ніва», напрыклад. То-бок гэта была нейкая натуральная цяга да працягу, паказаць гэту кантэнуацыю культуры, што яна не згінула, што яно ўсё жыве. Ёсць пэўны кантакт паміж беларушчынай і сучаснасцю.
Сучасная дзейнасць музея
У нас часта пытаюцца, чаму ў музея няма сталай экспазіцыі. Я не веру ў перспектывы сталай экспазіцыі. Я шмат чую такіх пытанняў, але ўсё ж яшчэ чакаю каго-небудзь, хто мне дакажа, што варта так працаваць. Мы працуем па прынцыпе зменнай экспазіцыі. Мне здаецца, што гэта прыцягвае больш людзей, а наша мэта — бачыць нашых людзей часцей. Як часта людзі ходзяць у музей са сталай экспазіцыяй? Адзін раз паглядзеў і хопіць. Як часта вы вось ходзіце ў нацыянальны музей, у мастацкі музей? Будзем шчырымі. Для людзей са спецыяльнай зацікаўленасцю — гэта, канечне, мае сэнс. Сапраўды, заўсёды знаходзіш сабе там новыя гульні. Сама, маючы нейкі прафесійны інтарэс, сапраўды бывала ў тых жа музеях, дзе пастаянная экспазіцыя, больш за дзесяць разоў. Але для гледача, для спажыўца культуры, па-мойму, гэта трошкі немагчымая мадэль. Бо ў нашы часы культурных ініцыятываў так шмат, і хадзіць кожны месяц у адну і тую ж установу — гэта трошкі немагчыма.
Паўліна Вітушчанка ў галерэі Беларускага цэнтра супольнасці і культуры
Мы выконваем асноўныя функцыі менавіта ў тым, што ёсць музей: здабыццё, збераганне і клопат пра экспанаты. Гэта ўсё-такі аснова музейнай установы. Мы іх беражом, рэстаўруем, стараемся дыгіталізаваць, даваць доступ даследчыкам да іх. Але сапраўды, мне таксама здаецца, што панятак музея ўвогуле пашыраецца, і гэта таксама нармальна, што мы цяпер займаемся мноствам ініцыятываў, якія для класічная музея не маюць ніякага дачынення, але нам гэта важна. З тым прытокам беларусаў Вільні, шмат хто прыехаў з траўмай, са складанасцямі.
Мы не можам стаць у бок і сказаць: ну вось ведаеце, гэта не пра культуру, гэта не пра нас, можа, вы звярніцеся, калі ў вас будуць нейкія культурныя праблемы. Таму мы робім вельмі шмат, асабліва для дзяцей, якія апынуліся ў сувязі з падзеямі ў Беларусі ў асабліва складаным становішчы, і вельмі важна ім даваць прастору для ўсталявання сацыяльных кантактаў, якія ў іх згубіліся; знаёміць іх з гэтай чужой краінай, куды яны прыехалі; але і стымуляваць цікаўнасць да бацькаўшчыны, беларускай мовы і культуры.
Частка бібліятэкі музея імя Івана Луцкевіча
У нас ёсць некалькі гурткоў, якія адбываюцца штотыдзень. Па-першае, гэта суботняя школка для дзетак. Маем ужо на гэты момант каля шасцідзесяці дзетак, якія туды ходзяць. Маем таксама, з дапамогай фалькларысткі Святланы Чакушкі, спеўны гурток «Беларускі цуд», які збіраецца двойчы на тыдзень і развучвае беларускія народныя песні. Таксама ёсць гурток «Выдавецтва». Гэта гурток па выдавецкай справе і графічным дызайне для падлеткаў. Ён адбываецца кожную нядзелю. Цяпер пачынаем новую гісторыю з беларускімі рамёствамі. Будзе такі гурток беларускага строя. З нейкай рэгулярнасцю, пару разоў на месяц, стараемся ствараць нейкія імпрэзы. Такія агульнакультурныя: чытанні, сустрэчы з беларускімі актывістамі, аўтарамі і г. д.
Мы шмат чаго робім, хаця мы і вельмі маленькая каманда. На гэты момант касцяк — гэта заснавальнікі інстытуцыі, якімі значымся я і мая мама. Мы маем дапамогу ад некалькіх менеджараў. Маем менеджара дзіцячай школкі, настаўніцу дзіцячай школкі. Маем спецыялістку па маркетынгу. Маем хеўру проста валанцёраў: гэта і бібліятэкары нашы, і нашы адукатары.
Вайна ва Украіне і крызіс ідэнтычнасці
Цяпер мне складана вызначыць нашу місію і візію, бо пасля пачатку вайны тыя місія і візія, якія ў нас былі да лютага, — гэта больш не працуе. Гэта трэба прадумваць занава. Сёння шмат актывістаў у сферы культурнай спадчыны сутыкаюцца менавіта з тым, з чым сутыкаліся музейшчыкі пасля Другой сусветнай вайны. То-бок мы дагэтуль працавалі, як і шмат актывістаў, думаючы пра спадчыну як пра нейкі гонар, як пра нейкае ўзмацненне ўпэўненасці ў сабе. Ранейшыя праекты, напрыклад, былі пра тых беларусаў міжваеннага часу, якія прайшлі праз рэпрэсіі, праз страту блізкіх, але ўсё адно працягвалі працаваць.
Я так уяўляю, што мы можам натхняць людзей на думку, што нацыянальная ідэнтычнасць трымае цябе, калі жыццё кідае ва ўсе бакі. Гэта тое, што застаецца пасля цябе, на што варта працаваць.
Але цяпер пра гонар нейкі гаварыць не выпадае. Калі наша спадчына такая файная і цудоўная прывяла нас сюды, дзе мы цяпер ёсць, то мабыць, нам няма чым ганарыцца сапраўды? Цяпер у нас ідзе працэс пераасэнсавання нейкіх каштоўнасцей. Мы ўсё яшчэ трымаемся за аснову нашай місіі — падтрымліваць беларусаў праз культурныя ініцыятывы, але метады і фокус зараз пераглядаюцца. Думаем пра новыя якасці, новыя сэнсы. Больш ужо немагчыма размаўляць пра нейкі нацыянальны гонар у былых катэгорыях. І нам неабходна прагаворваць, чаму так. Трэба ў сваёй культурнай працы даваць нейкую самарэфлексію, ставіць пад пытанне ўласную экспертызу.
Мне вельмі прывабная мадэль, якая ставіць у цэнтр гледача. Мы стараемся ў шматлікіх праектах, у сваіх выставах, рабіць менавіта так, каб даваць гледачу прастору для публічнай самарэфлексіі ці нават такой мікрадаследчай працы.
Першая выстава музея імя Івана Луцкевіча ў Беларускім цэнтры супольнасці і культуры, 2021 год. Крыніца: уласны архіў Паўліны Вітушчанкі
Іншая справа, што мы трошкі пачалі даваць прастору і для ўкраінскага голасу. Мы бачым вельмі вялікую праблему, што заходні свет, ды і мы, беларусы, хоць і маем агульную мяжу, ведаем пра Украіну вельмі няшмат. Уся гэтая славянская культурная прастора цалкам задамінаваная расійскай культурай. Цяпер мы вышукваем нейкіх украінскіх мастакоў, культурных феноменаў. Калі б іх мелі раней, то можа, усё не было б зараз так, як ёсць. Наша наступная выстава пра гэта называецца «Запозненае знаёмства». Вельмі запозненае, насамрэч, але гэта варта рабіць хаця б цяпер.
Афіша будучай выставы, прысвечанай украінскай культуры. Крыніца: https://www.instagram.com/vilniaus20_by/
Я не маю на ўвазе пераарыентацыю на гледачоў-украінцаў. Мы па-ранейшаму арыентуемся на беларусаў, проста знаёмім беларускіх гледачоў з украінскай культурай. Украінцаў мы з задавальненнем уцягваем у розныя сацыяльныя дзейнасці. Напрыклад, у нашы дзіцячыя ініцыятывы. Украінскім дзеткам даволі нармальна і па-беларуску бавіць час, і для іх бацькоў гэта больш камфортна, чым па-расійску, за адсутнасцю альтэрнатыў.
Увогуле мне здаецца, што беларуская культура мае такую спецыфіку, што часта будуецца за межамі Беларусі ў дыяспарных цэнтрах. У дыяспарных цэнтрах мы маем свае прывілеі: мы не жывём у дыктатуры, не маем цэнзуры. Гэта вельмі сур’ёзны прывілей у параўнанні з нашымі калегамі па той бок мяжы.
За кошт жыцця ў дэмакратычных супольнасцях мы часта маем прывілеі іншай адукацыі, іншай сістэмы каштоўнасцей, якая проста ўбудаваная аўтаматычна. Мне здаецца, што гэта той мінімум, які мы мусім рабіць, карыстацца сваёй прывілеяванай платформай для нейкай экспансіі ў тэматычным полі. Таму што проста мы ў сваёй сітуацыі не можам адысці ад гэтага і пра гэта не гаварыць. Наколькі гэта магчыма, мы стараемся мець трансляцыі сваіх імпрэзаў для Беларусі, мы рады, што шмат хто падлучаецца. Сябруем яшчэ з прафесіяналамі, якія там усё ж ёсць, дзелімся інфармацыяй, і ў нас дагэтуль ёсць супольная праца.
Яшчэ адзін наш прывілей — гэта грантавая падтрымка, хаця з фінансаваннем у нас зараз трошкі складана. Культурнае фінансаванне ў Еўропе вельмі змянілася за апошнія гады. Калісьці яго было сапраўды вельмі шмат, а ўжо некалькі гадоў шалі пераважыліся ў іншы бок. Цяпер, з усімі гуманітарнымі катастрофамі, з якімі Еўропа зараз сутыкаецца, культура сапраўды трошку ў ценю. Ёсць значна больш важныя справы. Мы атрымалі грантавую падтрымку беларускай школкі. Маем таксама нейкія мікрапраекты з Дэпартаментам нацыянальных меншасцей Літвы пры літоўскай дзяржаве. Таксама нам пашанцавала на падтрымку ў рамонце і абстаўленне мэбляй гэтага памяшкання.
Літоўскія арганізацыі маюць увогуле некалькі крыніцаў фінансавання. Па-першае, гэта дэпартамент нацыянальных меншасцей і культурная рада. Ёсць таксама адміністратары еўрапейскіх грошай, якія выдаюць мікрагранты. Мы цяпер вось ладзім праз адну ініцыятыву з літоўскай арганізацыяй невялічкі праект па адукацыі беларусаў і ўкраінцаў, пра рызыкі працоўнай эксплуатацыі і гандлем людзьмі. Гэта праблема вельмі істотная: людзі без вопыту жыцця ў Літве могуць па няведанні згадзіцца на абсалютна несправядлівыя ўмовы працы, падпісваць дамовы на мове, якой яны не ведаюць, дзе будзе невядома што. Важна паклапаціцца пра людзей, якія могуць потым атрымаць вельмі сур’ёзныя праблемы з-за гэтага.
— Напрыканцы пытанне, якое трэба было задаць напачатку: як можна назваць вашу пасаду?
Я люблю пасаду куратара, бо мне вельмі падабаецца паходжанне слова. «Куратар» ад лацінскага «curāre», што значыць «клапаціцца». Куратар — гэта той, хто клапоціцца.
ДГ, budzma.org
