Падзеі апошняга месяца, у прыватнасці сістэматычны гвалт сілавікоў над затрыманымі, бадай у кожнага выклікалі пытанні: «Як такое магчыма?», «Што гэта за садысты?» ды іншыя. З гэтай нагоды мы вырашылі ўспомніць пра знакамітыя эксперыменты 60-х – 70-х гадоў ХХ стагоддзя, якія праводзіліся, каб адказаць на гэтыя пытанні.
Амерыканскі даследчык Стэнлі Мілгрэм вядомы сваімі надзвычай цікавымі сацыяльнымі эксперыментамі. Пэўна, самымі знакамітымі сталі эксперымент «Свет цесны» (па выніках якога ўзнікла «Тэорыя шасці поціскаў») і эксперыменты адносна падпарадкавання.
Уявіце сабе, што вы седзіце ў адным пакоі, а ў другім знаходзіцца чалавек, які за няправільныя адказы б’е вас токам. Пры гэтым, нягледзячы на вашыя крыкі, угаворы і просьбы, ён не толькі не спыняецца (хоць і мог бы), але з кожным разам павялічвае ціск току так, што вы можаце не толькі страціць прытомнасць ад болю, але і памерці. Што гэта за асоба, якая так жорстка катуе? Натуральна, многія б сказалі, што гэта вар’ят і садыст. Так, менавіта такая рэакцыя была ў тых, хто пазнаёміўся з вынікамі эксперыментаў. Але, як ні дзіўна, гэта былі самыя звычайныя людзі, такія самыя, як мы з вамі.
Калі сцісла апісаць эксперымент, то ў ім удзельнічалі эксперыментатар і два ўдзельнікі: адзін сапраўдны, які нібыта выпадкова атрымлівае ролю «настаўніка», а другі – актор, які нібыта выпадкова атрымлівае ролю «вучня». Эксперымент нібыта тычыўся вывучэння памяці, і «вучань» мусіў запамінаць словы, а «настаўнік» – правяраць і караць у выпадку памылкі. «Настаўнік» знаходзіўся ў асобным пакоі з апаратам, праз які мусіў біць токам «вучня» ў іншым пакоі. Ён пачынаў з 15В і кожны наступны раз павялічваў ціск яшчэ на 15В. Натуральна, удзельнік эксперыменту («настаўнік») не ведаў, што вывучаюць выключна яго самога і ніякі ток не ідзе.
Самае цікавае, што пераважная большасць удзельнікаў даводзіла ток да максімальнага ціску ў 450В, нягледзячы на ўсе прыкметы шкоды і пакутаў іншай асобы. Толькі адзінкі спыняліся раней: на 300, 330, 345, 360 ці 375В. Удзельнік эксперыменту фактычна мог спыніцца ў любы момант, але не рабіў гэтага, што пацвердзіла думку Мілгрэма: амаль кожны гатовы заходзіць вельмі далёка ў сваім падпарадкаванні.
Іншы знакаміты эксперымент паказаў, на што гатовыя людзі ў выкананні роляў, якія на сябе бяруць. Ён праводзіўся ў 1971 годзе Філіпам Зімбардо і вядомы пад назвай «Стэнфардскі турэмны эксперымент». У межах эксперыменту мадэляваліся ўмовы турмы, удзельнікаў падзялілі на вязняў і ахоўнікаў.
Удзельнікі, якія гралі ролі ахоўнікаў, дастаткова хутка «ўжыліся» ў гэтыя ролі і пачалі прымяняць дастаткова жорсткія, неапраўданыя метады, а некаторыя з іх і зусім ператварыліся ў садыстаў. Падзеі разгортваліся такім чынам, што хутка эксперымент выйшаў з пад кантролю, і яго давялося спыніць датэрмінова.
Гэта толькі два нашумелыя эксперыменты з вялікай колькасці іншых, якія выявілі, што бадай кожны можа ператварыцца ў ката і садыста. Але гэта не апраўданне дзеянняў садыстаў, іх гвалту і жорсткасці. Што гэта значыць для нас сёння? Гэта значыць, што ў грамадства ёсць прынамсі адзін інструмент, які мусіць стрымліваць унутраную жывёлу, блакаваць нараджэнне садыста. Гэтым інструментам з’яўляецца закон. То бок важна не столькі тое, чаму хтосьці індывідуальна робіцца катам (маральны, этычны, псіхалагічны чыннік), а тое, чаму перастае дзейнічаць закон (грамадскі, юрыдычны чыннік) і чалавек ператвараецца ў жывёлу.
Кірыл Стаселька, budzma.org
