• budzma.org
  • Пра нас
  • Крама
Будзьма беларусамі! Будзьма беларусамі!
telegram Tiktok www.instagram.com/budzma/ Facebook.com vk.com twitter.com youtube.com
  • Актуаліі
  • Меркаванні
  • Гісторыя
  • Літаратура
  • Музыка
  • Гатуем з «Будзьма!»
  • Гісторыя за 5 хвілін
  • Трызуб і Пагоня
  • Разумняты
  • Вандруем разам
  • Афіша
06.02.2017 | Грамадства Літаратура

Янка Купала: у змаганні за жаночае цела

Калі я ўпершыню, яшчэ ў школе, прачытала паэму Янкі Купалы “Бандароўна”, яна пакінула ў мяне пачуццё нейкай незразумелай няёмкасці. Было адчуванне, што ў гэтым творы шмат што засталося схаваным паміж радкамі, і якраз яно не давала спакою. Але перачытваць, каб разабрацца лепш, не хацелася. “Бандароўна” дагэтуль застаецца маёй самай нелюбімай паэмай Янкі Купалы.

Магчыма, рэч была ў прыхаваным эратызме твора. Нават не ў гвалце — хоць паэма, безумоўна, пра гвалт, і я здзіўляюся, што такое даюць чытаць у школе дзецям, расказваючы ім пры гэтым не пра недатыкальнасць любой асобы, а нешта пра гераічнае мінулае ці то беларускага, ці то ўкраінскага народа і пра нацынальна-рэлігійны прыгнёт. Я толькі што адкрыла ў Гугле некалькі матэрыялаў пра паэму — і ва ўсіх вядзецца пра рашучасць і самаахвярнасць Бандароўны, за якой насамрэч стаіць нейкая народная сіла (цікава, дзе была гэтая народная сіла, калі гераіня твора збягала ад пагоні?). Прыватна ж для мяне гэтая паэма — пра тое, як жаночае цела робіцца арэнай змагання за нацыянальную ідэю.

Фота з пастаноўкі “Бандароўна” Свабоднага тэатра

Давайце прыгадаем сюжэт. Ва Украіне “над бедным народам” лютуе пан Патоцкі. Са сваёй хеўрай ён ездзіць па розных мястэчках, гуляе і гвалтуе дзяўчат — пра гэта ў тэксце гаворыцца наўпрост:

 

Калі ж дзе ўпадзе у вока

          Хараство дзявоча, —

Абняславіць, абнячэсціць,

          Бацьку плюне ў вочы.

 

Самі дзяўчаты і іх перажыванні аўтара ў дадзеным выпадку мала цікавяць: іх няславяць, нячэсцяць, то бок пазбаўляюць славы і чэсці, якая належыць іх бацьку і народу. Дзяўчаты такім чынам робяцца аб’ектамі, свайго роду сімваламі народных пакут. Пан Патоцкі мае над імі ўладу (яго “збаўляе хеўра і багацце”), самім жа бацькам і ўкраінцам увогуле застаецца яго толькі праклінаць.

Пазнаёміўшы нас з галоўным злодзеем, аўтар знаёміць і з самой Бандароўнай — дачкой “слаўнага Бандарэнкі”. Знаёмства гэтае вельмі ўмоўнае — па-першае, мы не ведаем імені галоўнай гераіні (дарэчы, як і імені яе маці, якая ў паэме згадваецца толькі як Бандарыха), па-другое, аўтар лічыць патрэбным расказаць нам толькі пра вонкавую прыгажосць дзяўчыны. Калі Бандароўна — гэта сімвал народа, ясная рэч, яна мусіць быць прыгожай і выклікаць (у мужчын, якія, як вядома, і ёсць народ) пажаду. У паэме няма недахопу ў кампліментах — у дзяўчыны і “стан павабны” (то бок вабіць да сябе), і губкі “як маліны” (так і хочацца з’есці, чытаем мы паміж радкамі), і далей па тэксце. Пачатак паэмы заспявае Бандароўну ў карчомцы з казакамі, дзе яна “цешыцца з свабоды”, але пры гэтым “задзіўляе усіх чыста”, то бок, зноў жа, апісваецца не сама па сабе, а праз уражанне, якое яна робіць на мужчын, у дадзеным выпадку на казакоў.

Тут у карчме з’яўляецца пан Патоцкі са сваёй хеўрай і пачынае ўсяляк дэманстраваць, хто ў доме гаспадар: “К маладзіцам і дзяўчатам лезе смоллю ў жарты”. Тут яго ўвагу забірае Бандароўна:

 

А найгорай к Бандароўне

          Ён прыстаў абрыдна;

Цалаваць, абняці хоча,

          Ажно глянуць стыдна.

 

Цалкам магчыма, што прысутным мужчынам і праўда “стыдна” на глядзець на такія рэчы, аднак абараняцца Бандароўне даводзіцца самой. Яна зноў “задзіўляе усіх чыста” і з’язджае пану па пысе, пасля чаго згодна з парадай старэйшых людзей кідаецца наўцёкі.

У сваім змаганні з панам Патоцкім і яго хеўрай Бандароўна застаецца зусім адна. Як бы аўтар ні пагражаў зладзеям народнай расплатай, дзяўчына сама б’е крыўдзіцеля і сама збягае ад трох гайдукоў “з голымі палямі”, і яе бунт супраць гвалту не можа не выклікаць захаплення. Але гэтага захаплення ў паэме няма: апісваючы ўцёкі Бандароўны, аўтар не перастае любавацца яе хараством і шкадаваць пра яе гаротны лёс. Менавіта ў гэтым эпізодзе прыхаваны эратызм амаль выходзіць на паверхню: дзяўчына ўцякае ад трох здаровых мужыкоў з шаблямі, а ў гэты час “вецер крылаты” цнатліва песціў ёй “грудзі белы”. Ветру песціць можна, аўтару пісаць пра гэта можна, нічога такога.

Бандароўну, ясная рэч, даганяюць і вядуць да пана, які прапануе ёй самой выбраць свой лёс:

 

— Ну, што воліш сабе выбраць,

          Пышная паненка:

Ці ў бяседзе засядаці

          Вось пад гэтай сценкай

І са мною піць, гуляці,

          Ночкі каратаці?

Ці навекі косці парыць

          У зямельцы-маці?

 

Бандароўна дае на гэта вельмі чаканы адказ:

 

— Не такую, ясны пане,

          Бачыш прад сабою,

Што захоча чэсць і славу

          Прадаваць з табою.

 

Менавіта тут, напэўна, літаратуразнаўцы і бачаць рашучасць і самаахвярнасць Бандароўны. Яна нібыта пагаджаецца лепш памерці, чым запляміць народную “чэсць і славу” класавай здрадай: яе цела, дзявоцкасць увасабляе чысціню нацыі, нацыянальную годнасць. Бандароўна тут не ёсць самастойным суб’ектам, яна — функцыя: “за мной праўда і народ мой” (той самы народ, які параіў ёй уцякаць ад пана, нібыта ўся гэтая справа яго, народа, ніяк не тычыцца). Так дзяўчына аказваецца паміж львом і кракадзілам, з аднаго боку — пан Патоцкі, а з другога — народ. Кожны з іх мае свае прэтэнзіі на яе цела: пан хоча, каб дзяўчына зрабілася яго каханкай, народ патрабуе, каб яна не аддала сябе на ганьбу і памерла.

Бандароўна выбірае народ, то бок магілу. “Налажылась донька наша за ўсіх галавою!” — гавораць пасля яе бацькі, як бы пацвярджаючы, што іх дачка пацярпела не як асоба з уласнымі жаданнямі, а як прадстаўніца пэўнай супольнасці — супольнасці, якая мае на яе нейкія планы і правы. Пан забівае Бандароўну і тут жа раскайваецца ў сваім злачынстве. Ён ахвяруе на пахаванне “шоўку, золата, атласу”, але загладзіць сваю віну перад народам не можа. Бандарэнка “сходы кліча”, і збіраецца вялікая сіла, каб адпомсціць пану за крыўды. І ў гэтым выпадку народ не можа не перамагчы — вобраз Бандароўны, якая  абрала яго, а не пана, сведчыць, што народ увабраўся ў сілу. Дзяўчына ў дадзеным выпадку — гэта інструмент, з дапамогай якога гэтая ўлада дэманструецца. Далейшая гісторыя пішацца крывёй, а пра горкую долю Бандароўны ў народзе застаюцца толькі “казкі, песні ды ўспаміны”.

Цяпер я разумею, чаму паэма “Бандароўна” не спадабалася мне яшчэ ў школе. У творы на першы план выводзіцца жаночы вобраз, але ніякай жывой жанчыны ўбачыць за ім немагчыма.

 

Ганна Янкута

Фота: Свабодны тэатр

Апошняе ў рубрыцы:

valiancina_shauchenka
Культура Тэхналогіі

Магчымасці для беларускіх дзеячаў культуры і айцішнікаў: можна падаць заяўку на анлайн-пітчынг праектаў да 27 верасня

У кам’юніці «Культурны Код» ідзе рэгістрацыя ідэй і праектаў для ўдзелу ў вераснёўскім анлайн-пітчынгу digital-рашэнняў...

valiancina_shauchenka
Культура

Сёння Багач. Распавядаем, як адзначалі традыцыйна і як можна адсвяткаваць у сучасных умовах

Багач — свята пераходнага паміж летам і восенню перыяду. Адзначалася амаль  па ўсёй Беларусі. Свята вядомае таксама...

valiancina_shauchenka
Кіно

Варшаўскі кінафестываль запрашае да ўдзелу беларускіх рэжысёраў. Расказваем, як падаць заяўку

39-ы Варшаўскі кінафестываль запрашае беларускіх рэжысёраў падаваць на разгляд працы, якія знаходзяцца ў распрацоўцы. ...

valiancina_shauchenka
Літаратура

Журы літаратурнай прэміі «Дэбют» назвала імёны намінантаў. У шорт-ліст увайшло 10 аўтараў

Мінуў месяц, як скончыўся прыём заявак на літаратурную прэмію «Дэбют» імя Максіма Багдановіча. Журы пачало працу...

Апошнія навіны

    Культура Тэхналогіі
    Магчымасці для беларускіх дзеячаў культуры і айцішнікаў: можна падаць заяўку на анлайн-пітчынг праектаў да 27 верасня
    Культура
    Сёння Багач. Распавядаем, як адзначалі традыцыйна і як можна адсвяткаваць у сучасных умовах
    Кіно
    Варшаўскі кінафестываль запрашае да ўдзелу беларускіх рэжысёраў. Расказваем, як падаць заяўку
    Літаратура
    Журы літаратурнай прэміі «Дэбют» назвала імёны намінантаў. У шорт-ліст увайшло 10 аўтараў
    Грамадства
    Праваабаронца Алесь Бяляцкі ўганараваны «Залатымі лаўрамі»
    Літаратура
    «Мне заўсёды быў чужы такі тупы беларускі нацыяналізм». Вялікая размова з Альгердам Бахарэвічам
    Тэатр
    «Беларускі тэатр у Новай Беларусі будзе іншым»: у Варшаве прайшла канферэнцыя па стварэнні Беларускага Інстытута тэатра
    Гісторыя
    Якія вядомыя беларусы сядзелі ў віленскай Лукішскай турме
    Менская ўрбаністычная платформа запускае аўдыяэкскурсіі па беларускіх гарадах
    Літаратура
    «Хоць пад ботам акупанта, рабіць беларускую працу». Да дня народзінаў Наталлі Арсенневай
    Літаратура
    Выйшла новая кніга вершаў Андрэя Хадановіча
    Гісторыя
    Быць або не быць?! Першая вайна Вялікага Княства Літоўскага
    «Стрыжэ і піша». Сяргей Календа рыхтуе зборнік «бульварнага чытва»
    Гісторыя
    Архітэктурныя творы аўтара бела-чырвонага-белага сцяга прызнаныя Сусветнай спадчынай ЮНЕСКА
    Платформа гарадскіх экскурсій ULegend шукае ахвярадаўцаў на стварэнне мабільнага дадатку

Афіша

  • 22.09 — 21.09

    ПАДЗЕЯ ДНЯ: Лекцыя Сцяпана Стурэйкі «Не горш за Літву і Польшчу: гісторыя пераадкрыцця беларускай спадчыны ў БССР» у Вільні

  • 22.09 — 08.10Восеньскі салон у Мінску
  • 22.09 — 19.11Фотавыстава Андрэя Логінава «CHAROMUSHKI ODYSSEY 1930-2023» у Познані
  • 22.09Цыкл лекцый «Шыем строй» у Празе
  • 22.09Народзіны Школы беларускай традыцыйнай культуры ў Варшаве
  • 22.09Зміцер Лукашук прэзентуе кнігу «Беларуская нацыянальная ідэя ў выгнанні і на вайне» ў Гданьску
  • 23.09Экалагічнае свята «Жураўлі і журавіны Мёрскага краю»
  • 23.09Фэст «Восень у Завоссі» пад Баранавічамі

УСЕ ПАДЗЕI

Рассылка навінаў

Важнае пра нас

  • Што такое "Будзьма беларусамі!"
  • Рэкламадаўцам
  • Асобы кампаніі
  • Усе праекты "Будзьма!"
  • Рэдакцыйная пошта: [email protected]

Папулярнае

    • «Пашыраем беларускі космас». Вялікая размова з Алінай Коўшык пра развіццё беларускай культуры і выклікі сучаснасці
    • Палітычны хаўрус Міндоўг — Наваградак і пачатак Вялікага Княства Літоўскага
    • «Чырвоны Каліноўскі»: на сцягу антыфашыстаў у Іспаніі. Частка ІІ
    • Андрэй Дурэйка: «Філасофія калабарацыянізму — галоўная небяспека для беларускай культуры»
    • Беларусы прыдумалі класны каляндар на 2024-ы: адкрытая перадзамова
© Грамадская культурніцкая кампанія «Будьма беларусамі!», 2008-2019.
Логотип