«Забіце мяне, але не забівайце Айчыну!» 250 год таму, 21 красавіка 1773 года на «падзельным» Варшаўскім сойме з вуснаў шляхціча з-пад Ляхавічаў раздаліся гэтыя словы. З таго часу пачалося змаганне за свабоду і незалежнасць нашага краю. Кім быў Тадэвуш Рэйтан, які стаў адным з першых у шэрагу змагароў за свабоду Айчыны, распавядае «Новы Час».

Тадэвуш Рэйтан

Постаць Тадэвуша Рэйтана — сапраўды фенаменальная. Амаль адразу пасля смерці яго абвясцілі героем, памяць па ім дбайна захоўвалі ў колах эліты, а потым на радзіме забылі на дзесяцігоддзі... Калі пісьменнік Уладзімір Арлоў распачаў сваю кнігу «Імёны Свабоды», дзе аб’яднаў лёсы шчырых змагароў за нацыянальны росквіт і незалежнасць, то нумарам адзін там значыўся Тадэвуш Рэйтан. Ён быў першы, хто пачаў змаганне.

Калі нарадзіўся — загадка

Жыццярыс Тадэвуша Рэйтана пераследуюць загадкі, міфы, а то і наўмысныя фальсіфікацыі. Што праўда, а што надуманы геройскі эпас ці проста дапасаванне зручных фактаў? Сказаць сёння цяжка. Але факт у тым, што нават дата і год нараджэння нацыянальнага героя застаюцца не вызначанымі.

Вядомая ў кнігах і пашыраная ў інтэрнэце дата — 20 жніўня 1742 — цалкам памылковая, што, канешне, не перашкаджае недасведчаным аматарам гісторыі і папулістам ушаноўваць яго памяць у гэты дзень. Канешне, ушанаванне памяці забытага дзесяцігоддзямі на радзіме героя — справа добрая, але ісціна даражэй.

Сучасныя генеалагічныя даследаванні паказваюць, што Тадэвуш Рэйтан нарадзіўся прыкладна ў кастрычніку 1740 году. Ці ж не напярэдадні Дня Святога Тадэвуша, які Каталіцкі Касцёл адзначае 28 кастрычніка? У сувязі з хваробаю, аб чым вядома з прыватных лістоў бацькоў Тадэвуша, давяршэнне працэдуры хросту адбылося толькі 20 ліпеня 1742 года.

Святы Апостал Юда Тадэвуш

Тадэвуш паходзіць з роду Рэйтанаў, які нямецкага альбо шведскага кораню. Хто знае, можа далёкі продак Рэйтанаў хадзіў у паходы на Літву ці быў удзельнікам Грунвальдскай бітвы, але з боку крыжакоў... З XVII стагоддзя род стала жыве ў Вялікім Княстве Літоўскім і называе сябе літвінскім. Першым тутэйшым Рэйтанам быў рыцар Ян — ад яго пачынаецца слаўная гісторыя роду ў Вялікім Княстве Літоўскім...

У гонар сына бацька фундаваў алтар у касцёле

Нараджэнне дзіцяці — значная і доўгачаканая падзея ў жыцці. Асабліва, калі ты заможны шляхціц і ў цябе першым нараджаецца сын — спадчыннік і прадоўжнік роду. Але калі ён хварэе і жыццё першака пад пагрозаю? Што рабіць бацьку і як можна аддзячыць за поспехі ў гэтай справе?

Падобная сітуацыя адбылася ў сям’і шляхціцаў Рэйтанаў. У кастрычніку 1740 года ў харунжага Даменіка Рэйтана нараджаецца сын Тадэвуш. Але дзіцятка моцна хварэе і пакутуе ад болю страўніка, што ў той час — справа натуральная. Бацькі ў роспачы, з-за пагрозы жыццю сыну яны адкладаюць хрост немаўляці. Даменік піша лісты свайму патрону Міхалу Казіміру Радзівілу Рыбаньке і яго жонцы, у якіх просіць апекуна даць параду, даслаць лекаў для маленькага Тадэвуша. Радзівіл дапамагае Рэйтану і яго сын становіцца здаровым, хвароба адступае.

Дзіцячыя гады Тадэвуша Рэйтана. Мастак Алесь Родзін

Паўтара гады ішло змаганне за жыццё спадчынніка Рэйтанаў Тадэвуша. Радасць бацькоў была бязмежная, шчаслівы Даменік Рэйтан у знак удзячнасці за выратаванне першага сына фундаваў у парафіяльным Ляхавіцкім касцёле асобны алтар у гонар яго нябеснага апекуна — Святога Апостала Тадэвуша. Алтар быў шчыра ўпрыгожаны золатам і срэбрам, меў вялікі пісаны абраз святога.

Патрыёт з дзяцінства

Ксяндзы ўвялі ў сваіх школах нямала цікавых гульняў, заснаваных на старасвецкіх традыцыях. Адна з такіх гульняў, бой на дубінках, дужа падабалася шкалярам. За кляштарам быў шырокі пляц, з двух бакоў якога насыпалі пагоркі, якія называліся табарамі. Усе вучні разбіваліся на дзве групы, нібы два войскі перад бітвай. Гульня канчалася, калі адна група займала табар другой. З дапамогай дубінак вучні стараліся: абараніць свой табар i заваяваць чужы. Звычайна шкаляры падзяляліся на літвінаў i маскалёў, цягнулі паперкі, дзе было напісана, каму за каго выступаць.

Тадэвуш лічыўся адным з самых спрактыкаваных майстроў бою на дубінках, ад яго заўсёды праціўнікам добра даставалася, але калi яму выпадала біцца за маскалёў, то ён саступаў нават самаму нягегламу, не баючыся нават, што яму наб’юць гузоў. Калі ж яго папракалі за тое, што ён, такі спрытны i дужы, паддаецца нават тым, хто ледзь-ледзь трымае ў руках дубінку, то ён адказваў: «Чаго вы ад мяне хочаце, я не магу вытрываць, калі нават у гульні маскалі перамагаюць. Калі я, гуляючы за маскалёў, нават атрымаю па лбе, то ўсё роўна радуюся, што нашы перамагаюць, з-за гэтага ў мяне i рука не ўзнімаецца біць сваіх».

Рэйтан і Касцюшка — блізкія сваякі

Браты ў трэцяй стрэчы — такое сваяцтва мелі два нашых нацыянальных героі, два паны Тадэвушы: Рэйтан і Касцюшка.

Рэйтаны, як і Касцюшкі, былі са старых вялікалітоўскіх родаў, толькі Касцюшкі з Берасцейскага ваяводства, Рэйтаны ж з Наваградскага. Імя знакамітага паўстанца Тадэвуша Касцюшкі было легендарным на абшарах былой Рэчы Паспалітай. Пасля таго, як род Рэйтанаў пасяліўся ў Вялікім Княстве Літоўскім, яго прадстаўнікі парадніліся з вялікай колькасцю тутэйшых шляхецкіх родаў самага рознага паходжання.

Тадэвуш Касцюшка

Роды перапляталіся шчыльна і фамільныя дрэвы шырока раскідвалі свае галінкі, бо ў XVIII стагоддзі дынастычныя сувязі пляліся і падштурхоўваліся інтарэсамі сем’яў.

Тадэвуш Рэйтан (мастак П. Татарнікаў)

Генеалогія так пераплялася, што Тадэвуш Рэйтан і Тадэвуш Касцюшка аказаліся братамі: Даменік Алойзы Валадковіч — агульны прадзед па «кудзелі» для Тадэвушаў.

Не ажаніўся праз перакананні

Тадэвуш Рэйтан так і застаўся самотным. Але спроба звязаць сваё сэрца з жанчынай была, дый перакананні ўзялі верх.

Па словах таго ж Жавускага, яшчэ ў дваццаць гадоў, Тадэвуш захацеў жаніцца. Яму ўспала на вока адна прыгожая панна ca старадаўняга роду. Рэйтан пазнаёміўся з ёй у доме яе цёткі, пачаў заляцацца і вось аднойчы паехаў да яе, каб бліжэй пазнаёміцца з будучай жонкай...

Але там ён убачыў у пакоі для гасцей на сцяне партрэт расійскага імператара Пятра Вялікага! Гэта яго настолькі ўразіла, што яму адразу ж расхацелася жаніцца. «Пётр жа наш самы вялікі вораг, — даводзіў Тадэвуш, — лепей я пражыву ўсё сваё жыццё нежанатым, але не вазьму жонку з такога роду, які настолькі паважае памяць ворага, што яго партрэт вісіць у пакоі, дзе прымаюць радню».

Тадэвуш Рэйтан

Хто ведае, можа, усё так і было, як аб тым напісаў Жавускі. Ведаючы нораў Рэйтана і яго шчырую адданасць Бацькаўшчыне, ці быў бы ён шчаслівы ў шлюбе і сваяцтве з такой сям’ёй? Асабліва пасля першага падзелу Рэчы Паспалітай.

Быў абраны паслом на сойм

У аповедах Жавускага праўды мала, але некаторыя яго словы вельмі трапны і яскравыя, асабліва тыя, што датычыцца ухвалення Тадэвуша Рэйтана:

«Калі б чалавецтву патрэбна было даць узор найвышэйшай дабрачыннасці ў вачах Усявышняга, то такім узорам мог бы стаць Тадэвуш Рэйтан. А мы, наваградчане, ганарымся сваім земляком, якога наш канаючы народ запісаў залатымі літарамі сярод імён сваіх абаронцаў...»

Надышоў 1772 год — год, калі «чорныя арлы» Аўстрыі, Прусіі, і Расіі скіравалі свае драпежныя дзюбы ў бок безабароннай і слабай Рэчы Паспалітай.

Тадэвуш Рэйтан

Манархіі падзялілі Рэч Паспалітую, а афіцыйна тлумачылі свае дзеянні неабходнай кампенсацыяй за адносіны з неспакойным суседам і аднаўленнем парадку ў Рэчы Паспалітай з дапамогай ваеннага ўмяшання. Канвенцыя аб падзеле была ратыфікаваная 22 верасня 1772 года. Пад ціскам Прусіі, Аўстрыі і Расіі Панятоўскі павінен быў сабраць Сойм для зацвярджэння акта падзелу і новага ладу Рэчы Паспалітай. Але на сойме справы выйшлі з-пад кантролю...

Каб сабраць дэпутатаў на вальны сойм у Варшаву, трэба было правесці павятовыя соймікі. У 1773 годзе пасяджэнні дзясяткаў павятовых соймікаў па усёй Рэчы Паспалітай былі сарваныя. У выніку ў красавіку 1773 году ў Варшаву прыбыла менш за палову ад звычайнай колькасці дэпутатаў.

Але шляхта Наваградскага ваяводства свой выбар зрабіла. Новагародскае ваяводства на той час складалася з трох паветаў — Наваградскага, Слонiмскага (у 1773 годзе слонімская шляхта сарвала соймік і паслоў не абрала) і Ваўкавыскага. Ад кожнага з іх мясцовы соймік абiраў двух паслоў на вальны сойм.

22 сакавіка 1773 г. на замкавай гары ў Наваградку мясцовай шляхтай пасламi на сойм у Варшаву былi абраныя Тадэвуш Рэйтан і Самуэль Корсак. Згодна з традыцыяй для такіх паслоў на агульнадзяржаўны сойм ад імя павятовага соймiка выпрацоўвалася і прымалася спецыяльная інструкцыя. Паслы павiнны былi ўсiмi сiламi адстойваць на сойме наказ шляхты, нi ў чым не адступаць ад яго.

Маніфест Тадэвуша Рэйтана

Інструкцыя, якую атрымалі паслы, вылучалася катэгарычнасцю сваіх наказаў. Рэйтан і Корсак павiнны былi настойваць на поўнай эвакуацыi расiйскiх войскаў з тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага, перашкаджаць працы сойма, пакуль не будуць абраныя спецыяльныя прадстаўнiкі да іншых еўрапейскіх дзяржаў з мэтай атрымання пэўных гарантый па захаваннi цэласцi Рэчы Паспалiтай.

З такім запаветам Рэйтан выпраўляўся ў Варшаву...

Змагаўся за бацькаўшчыну

Сойм пачаўся 19 красавіка, хоць некаторыя папярэднія абмеркаванні адбыліся за некалькі дзён да гэтага. Для прадухілення liberum veto (права любога дэпутата прымусова закрыць сесію і ануляваць любы, ужо прыняты закон), якое магло быць выкарыстана для спынення працы сойму, падкупленыя замежнікамі дэпутаты і сенатары, абвясцілі яго канфедэратыўным соймам. Гэта значыла, што рашэнне на ім прымалася большасцю. Маршалам сойма быў абраны Адам Панінскі. Не менш за палову дэпутатаў былі падкуплены замежнымі дзяржавамі, іншыя былі запалоханыя.

На першых пасяджэннях сойма паслы з Наваградскага ваяводства адкрыта выступалі супраць здрадніцтва пасла Адама Панінскага, маршалка прарасійскай канфедэрацыі. Яны заклікалі іншых паслоў не дапусціць абрання Панiнскага соймавым маршалкам.

На адным з пасяджэнняў 21 красавіка 1773 году падзеі набылі драматычны характар. Падчас прамовы Корсака, дзе выкрываліся паслы-здраднікі, не чакаючы заканчэння выступу, яны пачалі выходзіць з залы. У адказ Рэйтан лёг крыжам перад выхадам і закрычаў:

«Забіце мяне, затапчыце, але не забівайце Бацькаўшчыны!»

Змаганне Тадэвуша Рэйтана, Самуэля Корсака і Станіслава Багушэвіча-Мінькоўскага на сойме працягвалася з 19 па 22 красавіка 1773 г., да таго часу, пакуль Станіслаў Аўгуст пад пагрозай расійскага пасла ўвесці войскі ў Варшаву і дашчэнту разбіць горад і яго наваколле, быў вымушаны, як і большасць паслоў, далучыцца да канфедэрацыi.

Тадэвуш Рэйтан на Варшаўскім сойме (фрагмент карціны Я. Матэйкі)

Загадка смерці і пахавання

Паслы-здраднікі пагражалі Рэйтану крымінальным пакараннем і канфіскацыяй маёнтку, адначасна яго спрабавалі купіць за грошы, але дэпутат не саступіўся сваім прынцыпам і поглядам. 1 снежня 1773 ён склаў маніфест, дзе канстатаваў нелегітымнасць канфедэрацыі і трактатаў аб падзеле Рэчы Паспалітай.

Дзякуючы супраціву Рэйтана і яго паплечнікаў, паслоў пераважна з Вялікага Княства Літоўскага, іншыя краіны даведаліся, што ў Рэчы Паспалітай няма «агульнай згоды» на падзел.

Па вяртанні з сойму Рэйтан моцна падарваў сваё здароўе. У думках усё яшчэ працягваў барацьбу, распачатую на сойме. Тадэвуш жыў у Грушаўцы пад Ляхавічамі, у сваім родавым маёнтку ў флігелі-мураванцы.

Сядзіба Рэйтанаў у Грушаўцы. Леваруч — флігель-мураванка (Н. Орда)

У літаратуры сустракаюцца розныя звесткі аб смерці Рэйтана. Яго смерць апутаў міф пра самагубства, які працягвае трываць. Але Рэйтан не быў самагубцам. 8 жніўня 1780 г. спынілася сэрца змагара. Напярэдадні смерці Тадэвуш Рэйтан спавядаўся ксяндзу, якога, як пісала са слоў сведкі пляменніца Саламея Рэйтан, «да апошняй хвіліны трымаў за руку».

Першапачаткова патрыёта пахавалі, верагодна, на старых Ляхавіцкіх могілках ля касцёла. Пасля парэшкі героя былі перанесеныя ў скляпенні самой святыні, дзе быў Алтар Святога Тадэвуша... У 1930 годзе адмысловая камісія шукала месца спачынку Рэйтана. Але знойдзеныя ў Грушаўцы парэшткі камісія не прызнала за парэшткі Тадэвуша Рэйтана. Магіла яго да гэтага часу не знойдзеная.

***

Сучаснікі лічылі Тадэвуша Рэйтана нацыянальным героем, а яго дзеянні — узорам для пераймання. Літаральна з першых радкоў Рэйтана ўславіў Адам Міцкевіч у сваёй паэме «Пан Тадэвуш». І далей па зместу Рэйтан паўстае вялікім маральным аўтарытэтам.

Тадэвуш Рэйтан распачаў змаганне з захопнікамі радзімы. Мінула 250 год, а яго справа ўсё яшчэ жыве! Тысячы нашчадкаў і сёння рознымі шляхамі ідуць і змагаюцца за свабоду і незалежнасць Бацькаўшчыны.