У 1993 годзе архіепіскап Георгій быў прылічаны да ліку мясцовашанаваных святых Беларускай праваслаўнай царквы. Аднак артыкул пра яго на Вікіпедыі не налічвае нават 50 радкоў разам са спасылкамі. Да яго 300-годдзя прапануем вам асноўныя факты пра гэтага святога.
- Георгій Каніскі нарадзіўся 20 кастрычніка 1717 у горадзе Нежын, цяпер Чарнігаўская вобласць Украіны, у казачай сям’і. Аднак славутасць роду не дапамагла Георгію. Калі ён, ужо беларускі епіскап, выказаў жаданне удзельнічаць у Польскім сойме, яму адмовілі праз адсутнасць шляхецкага паходжання.
- У 1743 ён скончыў Кіева-Магілянскую акадэмію, першую вышэйшую навучальную ўстанову, асветніцкі і культурны цэнтр ва Украіне і Беларусі. Сярод навучэнцаў і выкладчыкаў былі Сімяон Полацкі, Ф. Пракаповіч, С. Косаў і іншыя. Прастрыгаецца ў манахі і атрымлівае імя Георгій. Праз два гады ён пачаў выкладаць уласны курс паэтыкі ў акадэміі, першым узяўся аналізаваць украінскія вершы, а для ілюстрацыі некаторыя радкі сачыняў сам. Пазней таксама склаў два курсы па філасофіі.
- Для студэнтаў Каніскі напісаў п’есу “Уваскрасенне памерлых”, якую тыя паставілі напрыканцы курса. Па традыцыі акадэміі, выкладчык меў стварыць ілюстрацыю жыцця святых. Аднак у трагікамедыі Георгія былі такія тэмы, як нацыянальны прыгнёт, сацыяльная несправядлівасць і маўклівы дазвол на гэта царскай улады, свавольства суда і беззаконне. Аднак галоўным антыгероем робіцца злы лях, якога адольваюць разам украінец, беларус і маскаль. Ранейшага абаронцу слабых казака Каніскі замяніў на маскаля.
- Бэсціў Каніскі і святароў. Самы агонь быў у ягонай “Стыхіры святарам, святарства пазбаўленым”. Стыхіра – гэта адпаведны верш для набажэнстваў, але Георгій зрабіў яе пародыяй на царкоўны кант, што выкрывае сатырай праваслаўнае духавенства. Ён не толькі адыходзіць ад канону, але і выкарыстоўвае амаль што вулічную лаянку. Аўтар – сам царкоўнік – выкрывае тых, хто «загубі пастырскую годнасць», па-майстэрску аперуе сатырычнай тэрміналогіяй і вобразнасцю старажытнай сатыры. Крытыкаваць каталіцкіх і праваслаўных святароў Георгій будзе цягам усяго жыцця. Асабліва вострыя яго выступы былі супраць ляноты і распусты духавенства ў Беларусі.
- Вікіпедыя вызначае Каніскага як епіскапа Рускай Праваслаўнай Царквы, царкоўнага і грамадскага дзеяча Рэчы Паспалітай і Расійскай імперыі, пісьменніка. Галоўным кірункам сваёй дзейнасці ён абраў барацьбу з каталіцызмам і уніяй. Асабліва гэта праявілася пасля 1755 года, калі Каніскі робіцца беларускім біскупам і пераязджае ў Магілёў. Перад тым за пасаду біскупа ў Магілёве разгарэлася сур’ёзнае супрацьстаянне, дзе ўдзельнічалі нават двары польскага караля і расійскага цара. Расійскі бок падтрымлівае кандыдатуру Каніскага, шырока вядомага сваімі антыкаталіцкімі і антыўніяцкімі перакананнямі. Асобныя гісторыкі звязваюць факт прызначэння Каніскага ў Беларусь з каланіяльнай палітыкай царскага ўрада.
- Тройчы (1759, 1760, 1768) на жыццё Г. Каніскага рыхтаваліся замахі. Ратуючыся ад замаху, у 1768 годзе Каніскі выехаў у Расію (Смаленск), дзе заставаўся Магілёўскім епіскапам у выгнанні. А. С. Пушкін пісаў у сувязі з выхадам у Расіі сачыненняў Каніскага: «В 1759 году Георгий поехал обозревать свою епархию. Овлачинский (монах доминиканец) и миссионеры возмутили в Орше шляхту и жолнеров. Они разогнали народ, остановили колокольный звон и с воплем ворвались в церковь, где Георгий священнодействовал. Преосвещенный едва успел спастись от их сабель в стенах Кутеинского монастыря, откуда тайно вывезли его в телеге, прикрыв навозом. Другой изувер, свирепый Зенович, предводительствуя иезуитскими воспитанниками, ночью в Могилеве напал на архиерейский дом. Буйные молодые люди вломились в ворота, перебили окна, ранили несколько монахов, семинаристов и слуг; но, к счастью, не нашли Георгия, скрывшегося в подвалах своего дома». Вярнуўся пасля 1-га падзелу Рэчы Паспалітай у 1772 годзе. У 1793 годзе архіепіскап Каніскі абраны ў Сінод. Намаганнямі Г. Каніскага была арганізаваная праваслаўная Мінская епархія.
- Прыхільнік частковай рэфармацыі грамадскай і дзяржаўнай сістэмы Беларусі, Каніскі ў сваіх казанях рэзка выступае супраць буйных памешчыкаў, выкрывае іх самавольства і абвяшчае вінаватымі ў беспарадках у краіне, кляйміць ганьбай іх амаральнасць, ненажэрнасць, асуджае жорсткую эксплуатацыю сялян. Сваю крытыку ён скіроўвае перш за ўсё супраць буйных памешчыкаў, чыя раскоша дасягала велізарных памераў за кошт рабавання і прыгнёту народа.
- Каніскі лічыў, што здольнасць да асветы і адукацыі – спецыфічная рыса чалавека. Адстойваючы права на адукацыю ўсіх слаёў насельніцтва, у тым ліку і простага народа, Каніскі адкрывае ў Магілёве вучэльню (1757) па ўзоры Кіеўскай акадэміі. Ён ставіць мэтай зрабіць яе апорай асветы.
- Памёр Георгій Каніскі ў 1795 г. у Магілёве. Самыя буйныя яго творы – «Мемарыял аб крыўдах праваслаўным», «Правы і вольнасці жыхароў грэчаскага веравызнання», «Збор павучальных слоў», духоўны дзённік «Думкі», драма «Уваскрасенне памерлых» і іншае. Сабраў так званы «Архіў Каніскага», аснову якога склалі дакументы з архіва Калегіі замежных спраў Расіі.
Марыя Грыц
