Неба, а не душу мяняюць тыя, хто выпраўляецца за мора… Так казалі старажытныя людзі, а ім прынята верыць на слова, якую б чухню яны ні прамовілі. Неба, а не душу – неблагі, дарэчы, быў бы рэкламны слоган для авіякампаніі.
Чалавеку, які вярнуўся з чужыны і не прыдбаў там новай душы (вось ідыёт, прасці госпадзе), на радзіме шмат з чым даводзіцца звыкацца наноў. Працэс балючы, але ж душа ў яго тая самая, хіба што пакамечаная крыху, і таму звыкнуцца з роднымі рэаліямі для яго не праблема. Так, бывае, сядзеш на ровар і разумееш, што апошні раз катаўся на ім у восьмым класе. І нічога – едзеш. Бо ты зроблены з таго самага маянэзу, тых самых мульцікаў, тых самых мацерных словаў і тых самых сумнеўных мараў, што і твае суайчыннікі. Бо ты дома – а дома ўсе педалі круцяцца самі, нават калі ў цябе няма ровара.
Але ёсць рэчы, ад якіх ты паспеў адвыкнуць значна мацней, чым мог сабе ўявіць. І ёсць новыя звычкі, якія на радзіме асуджаюцца грамадствам і іншымі незарэгістраванымі арганізацыямі.
Вось, скажам, звычка вітацца з незнаёмымі людзьмі і чакаць ад іх узаемнасці. Мне як чалавеку, які хацеў памяняць сабе неба, чамусьці так і карціць вітацца з касіркамі ў беларускіх крамах. Неяк само выходзіць. Нетутэйшая, нехарошая звычка. Каб пазбавіцца яе, патрэбны як мінімум доктар Сайкоў.
Здаецца, дробязь – а ўся чарга глядзіць на цябе з падазрэннем, не кажучы ўжо пра саму кабету, якую ты ставіш у няёмкае становішча. Так і з ровара ўпасці можна.
Хаця ці можна лічыць беларускіх касірак людзьмі – насамрэч вялікае пытанне. Здаецца, яны на гэта не прэтэндуюць, і грамадства іх у гэтым цалкам падтрымлівае. Добрая касірка ўмее лічыць і ведае слова “пакет”, больш ад яе нічога не патрабуецца. Калі ты касірка – дык і паводзь сябе прыстойна. Касіркі не гавораць з незнаёмымі людзьмі і не ўсміхаюцца ім. Яны як героі галівудскіх фільмаў: маюць права захоўваць маўчанне і ведаюць, што ўсё імі сказанае можа быць скарыстанае супраць іх. Калі сказаць касірцы “Добры дзень!” або “Прывет”, як гэта робяць за морам, іхная рэакцыя можа быць непрадказальнай.
Хаця часцей за ўсё яны крыўдуюць. “Я не для таго тут цэлы дзень сяджу, каб усялякія прахадзімцы мне добрыдзенькалі, – чытаецца ў іхных вачах. – На сябе паглядзі, прыдурак!”
А яшчэ вітанне іх палохае. Добрага дня ў гэтым грамадстве жадаюць, толькі калі чагосьці ад цябе хочуць, і гэтае штосьці большае за пакет і пачак цыгарэт. Калі беларус чуе ад незнаёмага чалавека “Добры дзень”, ён падсвядома чакае, што наступнай фразай будзе “Прад’явіце вашы дакументы!” або класічнае “Прайдзёмце!” Так працуе генетычная памяць. Проста так, без дай прычыны, “Добры дзень” табе можа сказаць толькі тэлевізар. Да якога тут стаўленне значна больш чалавечнае, чым да бедных беларускіх касірак.
Беларусы наогул – шляхетная нацыя. Абы-каму яны добрага дня жадаць не будуць. Шляхетная і абачлівая. Урэшце, хто ведае, што ты за чалавек. Можа, твой сённяшні добры дзень абернецца неўзабаве маёй бяссоннай ноччу. Смурнае беларускае “здрасці” не мае ніякага дачынення да здароўя – у ім чуецца нейкая зайздрасць. А па сваёй экспрэсіўнасці яно нагадвае “злазьце” – з тымі, хто заняў тваё месца на лесвіцы ў неба, нельга быць ветлівым. На шыю сядуць.
Тыя, хто прыязджае ў Беларусь, часта кажуць, што беларусы – людзі замкнёныя і непрыветныя, затое калі іх размякчыць пад гарачай вадой і ці іншай якой вадкасцю, калі іх добра падсмажыць на патэльні з розных бакоў і давесці свае чыстыя намеры – вось тады больш шчырых, гасцінных і хлебабулачных людзей на свеце не знайсці. Таму, відаць, няма чаго ствараць праблему на пустым месцы: лепш шчырае маўчанне, чым фальшывае “Добры дзень” з касой касірскай усмешкай. Ды праблемы і няма. Дакладней, яна чыста стылістычная: ці былі б касіркі іншыя, калі б былі іншымі пакупнікі?
Можа, рэч у мове? У той самай сітуацыі ў розных народаў мова пачынае паводзіць сябе абсалютна па-рознаму. У адной з кніжак славацкай пісьменніцы Ірэны Брэжны, якая ў 1968 эмігравала разам з бацькамі ў Швейцарыю, ёсць цудоўны прыклад таго, як няхітрая просьба зачыніць акно ператвараецца ў злавесны знак адчужэння паміж славянамі і нямецкамоўнымі. Ні ў Славаччыне, ні ў Чэхіі, ні ў Беларусі, ні ў адной славянскай краіне фраза” Зачыні акно!” не будзе гучаць абразліва, яна нейтральная. Па-нямецку гэта цалкам можа прагучаць як прыніжальная вайсковая каманда. Брэжна здзекуецца са сваіх ветлівых ажно да ванітаў швейцарцаў: па-іхнаму трэба сказаць даслоўна прыкладна так: “Выбачай, магчыма, гэта табе крышачку перашкодзіць, можа, ты быў бы такі ласкавы і мог бы зачыніць, калі ласка, гэтае акно. Гэта так міла з твайго боку, шмат разоў мерсі, і я зычу табе сапраўды добрых выходных!”
“Прабачэнні тут як кандыцыянер для бялізны, – піша Брэжна. – Яны мусяць рабіць чалавечыя стасункі больш эластычнымі. А лепш за ўсё, калі нехта выбачаецца прэвентыўна: “Прывітанне, прабач!”
Тое самае і з нашым добрым днём. Беларусу не патрэбнае вітанне-кандыцыянер. Беларус прагматычны, і “Зачыні акно” для яго – гэта ўсяго толькі просьба зачыніць акно, а “Добры дзень” – прадмова да дзелавых перамоваў.
Хаця па вялікім рахунку, гэта касірка мусіць казаць табе “Добры дзень!” – а ты ўсяго толькі адказаць ёй, і можна нават скрозь зубы. Але: неба, а не душу мяняе той, хто выпраўляецца праз мора, памяняць душу наогул немагчыма, касіркі тут ніколі не пойдуць на такое прыніжэнне. Тысячы разоў за дзень жадаць добрага дня – гэта ж ні ў кога нервы не вытрымаюць, гэта значыць скарачаць колькасць гэтых самых дзён, якія бог і працоўная дамова адпусцілі табе самой.
І вось ты тысячны раз абяцаеш сабе, што больш ніколі не павітаешся з касіркай. Прыходзіш у свой любімы да нянавісці магазін “Вільнюс” – і нейкая нячыстая сіла прымушае цябе зноў сказаць на касе: “Добры дзень”. Так было прынята там – за морам.
А ў “Вільнюсе” касіркі дзеляцца на дзве катэгорыі: тыя, што належаць да першай, ужо выхаваныя табой і адказваюць на вітанне (за тое, каб віталіся самі, ім, відаць, трэба даплачваць). Касіркі другой катэгорыі ў адказ горда маўчаць. І ты думаеш пра тое, што на гэтых другіх мусіць спадзявацца Беларусь у пакутлівых пошуках свайго, трэцяга шляху і сваёй няўлоўнай нацыянальнай ідэнтычнасьці.
Яны самі з вусамі – і традыцыя, якая забараняе бессэнсоўную ветлівасць, для іх важнейшая за заморскія няпісаныя законы. Яны ведаюць: будуць яны вітацца з табой або не, ты ўсё роўна прыйдзеш у “Вільнюс”, ты будзеш прыходзіць у яго кожны дзень, і тое, як яны будуць паводзіцца, ні на што не паўплывае. Свет застанецца тым самым, і неба таксама – як і асартымент гэтай крамы-ўдавы, якая захавала прозвішча заўчасна памерлага мужа-кінатэатра.
Але прыпынак паблізу завецца цяпер “Палац Барацьбы” – і змаганне працягнецца. Ажно да самага Страшнага суда да шасцідзесяцігадовых жанчын тут будуць звяртацца “дзевушка”, а каб прадэманстраваць сваю прыхільнасць, табе будуць прапаноўваць пластыкавы пакет. Менавіта яго, а не нейкае там неба і не душу, мяняе той, каму муляе яно – вечнае і велічнае маўчанне беларускай касіркі.
