З чатырох з лішкам дзясяткаў еўрапейскіх краін адукацыі на тытульнай мове няма ў трох — у Ірландыі, на Мальце і ў Беларусі. Сітуацыю трэба выпраўляць, лічаць навукоўцы, але хуткім працэс дакладна не будзе. Што можна зрабіць і што робіцца ў гэтым кірунку прама цяпер, разважалі ўдзельнікі і ўдзельніцы анлайн-дыскусіі «Як беларуская сістэма адукацыі знішчае асвету і свабоду думкі?»

Падчас анлайн-дыскусіі, якую зладзіла 18 кастрычніка ініцыятыва «Сумленныя людзі», удзельнікі-навукоўцы абмеркавалі ў тым ліку і моўнае пытанне. Зразумела, у сённяшняй Беларусі пераход вышэйшай адукацыі на беларускую мову не разглядаецца, але вучоныя глядзяць на перспектыву.

Таццяна Шчытцова. Фота: tsikhanouskaya.org

Філосафка Таццяна Шчытцова, выкладчыца ЕГУ, дарадца Святланы Ціханоўскай, кажа, што «беларуская мова ў ВНУ, адукацыя на беларускай мове — гэта тое, што патрабуе сістэмнай падтрымкі на ўсіх узроўнях: ад дашкольнай, школьнай, універсітэцкай адукацыі, наогул, тое, што патрабуе пэўнай культурнай і адукацыйнай сістэмнай палітыкі». «Галоўнае, трэба ўжываць вельмі гнуткі дыпламатычны падыход, не прымусовы. Трэба думаць пра інструменты, пра тое, каб людзі самі — выкладчыкі, навукоўцы — захацелі пераходзіць на беларускую мову», — лічыць Таццяна Шчытцова.

 Павел Церашковіч. Фота з Фэйсбуку Паўла Церашковіча

Этнолаг, гісторык і культурны антраполаг Павел Церашковіч кажа, што планы беларусізацыі разглядаюцца навукоўцамі і цяпер, пакуль у выгнанні: «Днямі ў Вільні прайшла канферэнцыя, арганізаваная адукацыйным праектам «Васьміног», на якой былі прадстаўлены планы рэфармавання беларускай адукацыі, у тым ліку план па беларусізацыі, падрыхтаваны Марынай Сакаловай і мной».

Навукоўцы лічаць, што беларусізацыя будзе «сапраўды доўгім працэсам», «каб яго завяршыць, спатрэбіцца як мінімум дзве генерацыі людзей, то-бок трэба разлічваць на 40-50 гадоў».

«Галоўным прынцыпам працэсу будзе прынцып пазітыўнай дыскрымінацыі, які ўжо апрабаваны ў шмат якіх краінах свету. Гэта пра тое, калі раней пазбаўленым нейкіх магчымасцяў і правоў групам даецца магчымасць атрымаць роўны статус у грамадстве. Гэта азначае, што беларускамоўная адукацыя павінна атрымліваць дадатковыя рэсурсы, бонусы і г. д., каб стаць асноўнай у будучай Беларусі.

Я абсалютна ўпэўнены, што гэта патрэбна, бо гэта правіла агульнаеўрапейскае. І вось паглядзіце, з 44-х краін Еўропы толькі ў трох краінах няма адукацыі на тытульнай мове нацыі — у Ірландыі, на Мальце і ў Беларусі. Гэтую сітуацыю, безумоўна, трэба выпраўляць», — падкрэсліў Павел Церашковіч.

Навошта беларусам яшчэ адзін універсітэт?

Першыя навіны пра стварэнне Беларускага навукова-даследчага ўніверсітэта з’явіліся сёлета ўвесну.

Так, дзяржава зараз якраз толькі заціскае вольную навуковую думку, з краіны з’язджаюць выкладчыкі і студэнты, у апошнім рэйтынгу акадэмічнай свабоды Беларусь займае чацвёртае месца ад канца. Але, кажа Павел Церашковіч, можна прывесці прыклад адной з найлепшых зараз ВНУ, створанай без існавання нацыянальнай дзяржавы: «Гэта стварэнне «Тэхніёна», Ізраільскага тэхналагічнага інстытута, які паўстаў у 1913 годзе, калі на гэтых землях яшчэ існавала Асманская імперыя, яшчэ да Брытанскага мандату ў Палесціне. І «Тэхніён» у тым ліку заклаў асновы нацыянальнай габрэйскай дзяржавы».

Павел Церашковіч уваходзіць у аргкамітэт па стварэнні Беларускага навукова-даследчага ўніверсітэта: «Гэты ўніверсітэт будзе большай часткай гуманітарны. Мы б хацелі кампенсаваць цяперашнія ідэалагізацыю і пагром у гэтай сферы. Наш універсітэт будзе прынцыпова беларускамоўны, ён інстытуялізуе беларускую мову ў сферы вышэйшай адукацыі. Працэс ужо ідзе, створана некалькі цэнтраў, дзе гатовы працаваць больш за 50 чалавек, гэта ў тым ліку цэнтр філасофскай думкі, антрапалагічны цэнтр, два гістарычных, цэнтр эдукалогіі. Нават калі навукоўцы зараз працуюць дзесьці ў заходняй інстутыцыі, то яны могуць паспрыяць і паўдзельнічаць у стварэнні кансалідаванай беларускай акадэмічнай супольнасці», — сказаў Павел Церашковіч.

Вольга Шпарага. Фота: pozirk.online

Філосафка Вольга Шпарага зазначае, што рэжым дагэтуль рэагуе на «ўсё тое, што стварала ўмовы для таго, каб людзі ў 2020 годзе выйшлі на вуліцы, на ўсе НДА, у тым ліку і на недзяржаўную адукацыю, рэжым выганяе з краіны прафесіяналаў». «Але выкараніць цалкам гэта немагчыма, патэнцыял у нашым грамадстве захоўваецца. Ацаніць жа веды і методыкі, якія зараз прымяняюцца ў вышэйшай адукацыі ў Беларусі, аб’ектыўна нельга. Каб гэта ацаніць, нашай сістэме адукацыі зноў трэба інтэгравацца ў міжнародную сістэму, мы не можам зараз гэта ацэньваць, мы вырваныя з кантэксту. (...) Зараз мы можам судзіць толькі вось па тым, што «азаронкі» выкладаюць у ВНУ, што рэпрэсіўныя механізмы ўведзеныя і працуюць і г. д.

У гэтым сэнсе нам трэба нешта рабіць, каб інтэграваць у еўрапейскую сістэму тых, хто з’ехаў, і тых, хто гатовы гэта рабіць, застаючыся ў Беларусі. Каб разумець, дзе мы знаходзімся, куды мы гатовыя рухацца. Вельмі важна падтрымліваць альтэрнатыву, тых, хто ў Беларусі сёння застаецца і працягвае шукаць выйсце», — сказала Вольга Шпарага.

Павел Церашковіч звяртае ўвагу на новую тэндэнцыю: «Выехала сапраўды вялікая колькасць беларускіх даследчыкаў і навукоўцаў. Нам трэба канстатаваць, што тыя праграмы, якія для беларусаў існуюць, далікатна кажучы, мізэрныя. Я не кажу пра ўкраінцаў, іх у сітуацыі вайны падтрымліваюць усе, але я таксама заўважаю, што ў расійскіх навукоўцаў, якія таксама бягуць, шанцаў уладкавацца ў заходнія акадэмічныя структуры значна больш, чым у беларускіх. Тыя праграмы, што арыентаваныя на рускіх, пераўзыходзяць шматкроць тыя, што ёсць для беларусаў. І яшчэ адзін момант: тыя праграмы, якія існуюць, арыентаваныя на тое, каб беларускія вучоныя ўладкаваліся і інтэграваліся ў структуры еўрапейскіх універсітэтаў. З пункту гледжання будучыні гэта не зусім добра. Людзі там паступова забываюць на тое, што ёсць Беларусь».

Таццяна Шчытцова бачыць адзін з магчымых выхадаў у інтэрнацыяналізацыі беларускіх вучоных: «То-бок зараз можна і трэба выкарыстоўваць тыя рэсурсы, якія ёсць, і шукаць магчымыя кантакты і рэсурсы, самім шукаць умовы, каб праз розныя даследчыя праекты сумесна з еўрапейскімі вучонымі беларусы рэалізоўвалі сябе прафесійна: праводзілі канферэнцыі, выпускалі кнігі, друкаваліся ў сур’ёзных навуковых выданнях і часопісах на іншых мовах. Інтэрнацыяналізацыя беларускіх вучоных — гэта вельмі добры задзел на будучыню. Мы бачым, як украінская навуковая супольнасць рухаецца падчас крызіснай сітуацыі: стварае нэтворкінгі, акадэмічныя сеткі. Я разумею, у іх іншыя рэсурсы, сама дыяспара большая ды і ўкраінская навуковая супольнасць большая. Але трэба ісці па гэтым шляху, трэба яго асвойваць, выкарыстоўваць разнастайныя магчымасці для інтэрнацыяналізацыі беларускай навукі».

Школа — дом з нізкай столлю

Таццяна Шчытцова таксама адзначае, што беларуская школьная адукацыя радуе шмат каго з чыноўнікаў, але непакоіць навукоўцаў.

«У 2018 годзе Беларусь упершыню ўдзельнічала ў рэгулярным міжнародным тэставанні пятнаццацігадовых школьнікаў. У нашых школьнікаў быў вышэй сярэдняга паказнік засваення матэрыялу — і беларуская ўлада гэтым вельмі ганарылася і ганарыцца. Мы бачым паслухмянасць і дэфіцыт крэатыўнасці. Гэты тэст паказаў, што беларускія дзеці вельмі саступаюць зараз, напрыклад, дзецям з Украіны. Саступаюць у выкананні заданняў, якія прадугледжваюць гнуткасць мыслення, варыятыўнасць мыслення, разняволенасць фантазіі, у заданнях, якія звязаныя з заняццем крытычнай дыстанцыі, з крытычным мысленнем, — распавяла філосафка. — Усё гэта фармуецца на ўзроўні метадалогіі школьнай адукацыі. Я гэта параўноўваю з домам з нізкай столлю.

Нашы школы — гэта дом з нізкай столлю. Дзіця туды заходзіць, расце, а столь — не, яна росту перашкаджае. Немагчымасць вырасці, раскрыць свой патэнцыял і гэтак далей — гэта вельмі сур’ёзная праблема. І значная колькасць беларускіх педагогаў гэту праблему не ўсведамляюць.

Яны абапіраюцца на пазітыўныя вынікі тэставання і лічаць, што ўсё ў нас са школай добра. Гэта трывожна, і гэта трэба ўлічваць, калі будзем прасоўваць рэформы адукацыі. Гэта значыць, што мы сутыкнёмся з пэўным супрацівам пэўнай часткі педагогаў, як мінімум, з супрацівам у выглядзе неразумення педагогамі сутнасці рэформ. З выкладчыцкай супольнасцю трэба таксама працаваць».

Рыгор Сапежынскі, budzma.org