Калі б са­дама­захісты ад­мовіліся ад луп­ца­ван­ня, яны б маглі мець кайф з праг­ля­ду бе­ларус­ка­га тэ­леба­чан­ня. «Боль­шой» прай­шоўся па шля­ху тэ­леміну­лага з са­мым вя­домым кіраўніком БТ, па­этам Ге­над­зем Бу­раўкіным, які рас­па­вёў нам пра бе­ларусіза­цыю эпохі Ма­шэра­ва, над­зеі пе­рабу­довы і тое, як тэ­леба­чан­не да­каціла­ся да сён­няшня­га ста­ну.

Са спа­даром Ге­над­зем мы суст­ра­ка­ем­ся ля шэ­рага бу­дын­ка на вуліцы Чыр­во­най, 4. Ме­навіта тут, на другім па­вер­се До­ма ра­дыё, месціўся кабінет стар­шыні Дзярж­тэ­лера­дыё БССР, па­саду яко­га Бу­раўкін зай­маў з 1978 па 1990 га­ды. Міма пра­ход­зяць людзі, якія ча­сам віта­юц­ца з па­этам. Па тра­ту­ары раз-по­раз пра­язд­жае бе­лае аўто з ла­гаты­пам «БТ», так што нам да­водзіцца час ад ча­су сас­кокваць на га­зон.

У 1978 год­зе мя­не на па­саду стар­шыні Дзярж­камітэ­та па тэ­леба­чан­ні і ра­ды­ёвяш­чанні паклікаў Пётр Міро­навіч Ма­шэраў. Я не ха­цеў сю­ды ісці. Бо ў мя­не бы­ла вы­дат­ная пра­ца: я рэ­дага­ваў ча­сопіс «Ма­ладосць». І рап­там — та­кая пра­пано­ва… Я па­чаў ад яе ад­маўляц­ца, на­ват падк­лю­чыў Пят­ра Усцінавіча Броўку, каб той да­памог. Не ўда­лося — Пётр Міро­навіч быў нас­тойлівы.

Ма­шэраў мя­не пры­сароміў: «Ну, что же вы? Кри­тико­вать те­леви­денье уме­ете. А вот пой­ди­те и сде­лай­те так, что­бы не бы­ло, за что кри­тико­вать…» Мы кры­тыка­валі тэ­леба­чан­не за тое, што яно ма­ла на­дава­ла ўвагі мас­тацт­ву, твор­часці, гісто­рыі. Што на ім амаль не гу­чыць бе­ларус­кая мо­ва. Да та­го ж многія ма­тэры­ялы былі залішне сухія, га­зет­ныя. Бы­ло шмат палітыч­най та­рабарш­чы­ны. Без палітыкі, вя­дома, ніку­ды не пад­зе­неш­ся, але ж яе мож­на рабіць па-роз­на­му. Сло­вам, я згадзіўся і прый­шоў у гэ­ты дом.

У мя­не бы­ла асабістая за­дача — зрабіць бе­ларус­кае тэ­леба­чан­не на­цы­яналь­ным. Калі я прый­шоў сю­ды, бы­ло тое, што ця­пер афіцый­на зац­верд­жа­на ў да­кумен­тах, — дзвюх­моўе. На бе­ларускім ра­дыё га­лоўнай мо­вай бы­ла бе­ларус­кая, а вось на тэ­леба­чанні — рус­кая. І я пас­тавіў за­дачу зрабіць і тэ­леба­чан­не бе­ларус­ка­моўным.

Бу­дынак тэ­леба­чан­ня месціўся не­пада­лёк ад доміка 1-га з’ез­да РСДРП. Бы­ло яно ма­ладое, і амаль не бы­ло люд­зей, якія ат­ры­малі спе­цы­яль­ную аду­кацыю. Гэ­та ця­пер рых­ту­юць спе­цы­ялістаў тэ­леба­чан­ня ва ўніверсітэ­тах. А та­ды ўсё па­чына­лася, так бы мовіць, з са­ма­дзей­насці. Рэ­жысё­ры ў нас былі ак­цё­ры або рэ­жысё­ры тэ­ат­раль­ныя. Апе­ра­тарамі — кіна­апе­рата­ры. Гу­карэ­жысё­ры пры­ходзілі з кінас­ту­дыі ці з ра­дыё.

Мы рабілі вельмі мно­га мас­тацкіх праг­рам. Зды­малі тэ­лефіль­мы, тэ­леба­лет, тэ­ле­опе­ру. Ця­пер пры засіллі кры­вавых дэ­тэк­ты­ваў і бяз­дарнай на­хаб­най пап­сы на­ват уявіць цяж­ка, як гэ­та мож­на на тэ­леба­чанні пас­тавіць опе­ру? А мы ставілі. Нап­рыклад, бы­ла тэ­ле­опе­ра на му­зыку Ваг­не­ра. А сла­вуты ба­лет­май­стар Ва­лянцін Елізар’еў згадзіўся, каб мы знялі тэ­левізій­ны ба­лет, зроб­ле­ны спе­цы­яль­на для нас. Гэ­та былі з’явы! Уявіце: ра­ды­ёс­пектаклі ат­рымлівалі дзяр­жаўную прэмію БССР!..

Ма­шэраў на су­вязі

У маім кабіне­це ста­яла шмат тэ­лефо­наў. Мож­на бы­ло зняць слу­хаўку і наўпрост па­гута­рыць з пер­шым сак­ра­таром ЦК КПБ Ма­шэра­вым ці са стар­шы­нёй Са­вета міністраў Кіся­лёвым. І я гэ­тай маг­чы­мас­цю ка­рыс­таўся. Мы ж павінны былі па­каз­ваць і агуч­ваць важ­ныя дзяр­жаўныя пад­зеі: га­давіны Каст­рычніка, з’ез­ды і пле­нумы пар­тыі, сесіі Вяр­хоўна­га Са­вета, пры­езд важ­ных гас­цей, Брэж­не­ва, нап­рыклад.

Ма­шэраў мне так­са­ма званіў. Ад­ной­чы быў ве­чар Васіля Бы­кава ў До­ме афіцэ­раў, і вельмі многія пы­танні на ім былі няп­ростыя, а ад­ка­зы — тым больш. Цэн­за­ры пат­ра­бавалі, каб я ўсё вост­рае па­выкідаў, але я ад­мовіўся. На­заўтра тэ­лефа­нуе Пётр Міро­навіч: «Боль­шое спа­сибо. Прек­расная пе­реда­ча! Я смот­рел — бо­же мой, ка­кой ум­ни­ца Бы­ков! Как тон­ко… как глу­боко!»

Або суст­рэ­ча ў віцебскім тэ­ат­ры імя Яку­ба Ко­ласа з Ры­горам Ба­радулі­ным. Зноў звоніць Ма­шэраў і ка­жа: «Смот­рел пе­реда­чу. Ка­кой ин­те­рес­ный по­эт! Знал, что Бо­роду­лин та­лант­ли­вый, но что он нас­толь­ко ин­те­рес­ный!» «А по­том, — ска­заў ён, — Ген­на­дий Ни­кола­евич, вы об­ра­тили вни­мание, как лю­ди слу­шали его?! Вы зна­ете, нас, бю­рок­ра­тов, так не слу­ша­ют!»

Спрэ­чак з Ма­шэра­вым у мя­не прак­тычна не бы­ло. На­ад­ва­рот, ён вель­мі мя­не падт­рымліваў. Ад­ной­чы спы­таў: «Мо­жет, ты оби­жа­ешь­ся, что я с три­буны не под­держи­ваю те­бя в тво­их де­лах по бе­лору­сиза­ции те­леви­дения? А ты пой­ми — не мо­гу я отк­ры­то под­держать. Как толь­ко под­держу, я не бу­ду тут ра­ботать. Ме­ня Моск­ва убе­рет. А ты «рабі». Все зна­ют, что я те­бя под­держи­ваю. Чи­нов­ни­ки — очень опыт­ный и хит­рый на­род! Они не ос­ме­лят­ся те­бя тро­нуть».

Пе­рабу­дова

Ра­зам з ка­легамі-ад­на­дум­цамі мне ўда­лося зрабіць тэ­леба­чан­не част­каю мас­тацт­ва. Ця­пер гэ­тага, на­жаль, ня­ма. Усе гэ­тыя пап­со­выя кан­цэрты — гэ­та транс­ля­цыі, не свой «пра­дукт». Я не ха­чу ска­заць, што пры мне не бы­ло сум­ных пе­радач пра вы­канан­не пла­наў. Былі! Але ў апошні пе­ры­яд, калі па­чала­ся пе­рабу­дова, мы ста­раліся не прос­та да­ваць го­лую пра­паган­ду, а імкнуліся да дыс­кусій­насці. Каб сяд­зе­ла не прос­та «го­воря­щая го­лова». Ча­сам ат­рымліва­лася, час­цей — не. Бо зрабіць з марксісцка-ленінскай тэ­орыі вы­сокае мас­тацт­ва не­маг­чы­ма. Ма­шына БТ пра­язд­жае паўз нас ужо пя­ты раз, і мы зноў сас­коква­ем на га­зон. Бу­раўкін глядзіць ус­лед, на­супліва­ец­ца: «Што гэ­та ён усё ездзіць і ездзіць? Чым гэ­та мы яго зацікавілі?» Я пра­шу рас­па­весці, як пе­рабу­дова паўплы­вала на бе­ларус­кае тэ­леба­чан­не.

На пе­рабу­дову прый­шоўся знач­ны ка­валак ма­ёй пра­цы. Імкнен­не да но­вага ад­чу­лася не ад­ра­зу. Най­больш ак­тыўна ў Бе­ларусі пе­рабу­дова па­чала­ся та­ды, калі ад­бы­лося так зва­нае на­цы­яналь­нае абуд­жэнне. Калі рап­там па­чалі пра­цаваць ма­лад­зёжныя не­фар­маль­ныя су­полкі. Калі далі боль­шую сва­боду СМІ.

У нас з’явіла­ся наш­мат больш кры­тыч­ных пе­радач: «На­род­ны кант­роль», «Пра­жэк­тар пе­рабу­довы», ма­лад­зёжная праг­ра­ма «Крок». Сталі га­варыць пра 1918 год, пра БНР, пра герб «Па­гоня», пра бел-чыр­во­на-бе­лы сцяг. Усё гэ­та ўла­дамі не падт­рымліва­лася, але ўжо мож­на бы­ло га­варыць.

Пар­тый­ная пра­паган­да прай­гра­ла, бо не бы­ла пад­рыхта­ваная да сур’ёз­най, грун­тоўнай раз­мо­вы. Ад­ной­чы мы ў эфір вы­пусцілі Зя­нона Паз­ня­ка, ён выс­ту­паў 15 хвілін. Пас­ля мне па­тэле­фана­ваў кіраўнік адд­зе­ла пра­паган­ды і агіта­цыі ЦК: «Што гэ­та та­кое?!» Я ка­жу: «Калі лас­ка, пры­ходзь­це і вы! Мы яму далі 15 хвілін, а вам да­мо паўта­ры гадзіны. Аб­вергніце ўсё, што ска­заў Паз­няк. Да­кажы­це сваё». Не прый­шоў, не аб­верг, не быў га­товы. Бо не бы­ло ў яго ні да­кумен­таў, ні фак­таў — го­лая пра­паган­да. Тое, што і ця­пер вяр­та­ец­ца на на­ша тэ­леба­чан­не.

Сён­ня ро­бяць выг­ляд, што нічо­га не­ар­ды­нар­на­га ня­ма. Па­доб­ная пазіцыя пры­вяла пра­паган­дыстаў да па­разы пад­час пе­рабу­довы. Людзі пай­шлі за інша­дум­цамі. А пар­тыя са сва­ёй аг­ром­ністай арміяй пра­паган­дыстаў, ідэ­ола­гаў, агіта­тараў ака­зала­ся бяз­дарнай. Не ха­чу ска­заць, што там былі аб­са­лют­ныя дурні. Не! Але ўсё, дзе­ля ча­го яны пра­цавалі, бы­ло гнілое. І люд­зям гэ­та на­даку­чыла. На жаль, ця­пер той-сёй жа­дае тую эпо­ху ад­навіць. Але не трэ­ба па­дымаць тое, што ўжо пе­рагніло і пе­рап­рэ­ла.

Зімоўскі, Чаргінец і гімн СССР

Я пра­паноўваю па­эту прай­сці ў бу­дынак, дзе ён пра­цаваў шмат га­доў. Але Бу­раўкін ад­маўля­ец­ца.

Ця­пер сю­ды мя­не не зап­ра­ша­юць, та­му я не ве­даю, што там уся­рэдзіне. І за­ходзіць не ха­чу. Калі ня­даўна быў юбілей тэ­леба­чан­ня, мя­не не толькі на яго не зап­расілі, але на­ват нідзе не ўзга­далі. Ну, доб­ра, мя­не. Але не ўзгад­ва­юць і люд­зей, якія са мной пра­цавалі. Нап­рыклад, леп­шую за ўсю гісто­рыю бе­ларус­ка­га тэ­леба­чан­ня дык­тарку Зінаіду Бан­да­рэн­ку — адзіную на­род­ную ар­тыст­ку Бе­ларусі ся­род тэ­левізійнікаў. Ро­бяць выг­ляд, што і яе не бы­ло, а яна ад­да­ла пра­цы на БТ тры дзе­сяткі га­доў.

Вы­далі вялікі том па гісто­рыі бе­ларус­ка­га тэ­леба­чан­ня, і там пе­ры­яду май­го 12-га­дова­га кіра­ван­ня прос­та ня­ма. Там ёсць Зімоўскі… Пяць ці бо­лей яго­ных здым­каў, спа­сылкі на яго «муд­рыя» вы­каз­ванні. Ну, рабіце тое, што вы робіце. Але ж леп­шымі вы не ста­неце. Так і ў літа­рату­ры. Ну, зрабілі вы са­юз чаргінцоўскі — хай буд­зе. Але ро­бяць выг­ляд, што ня­ма Ба­радуліна, Гілевіча, Вярцінска­га, Казь­ко. Яны ў іншым са­юзе. Вя­домыя людзі ў Еўро­пе! А хто такі Чаргінец? Ша­раго­вы дэ­тэк­тыўшчык. І яго­ныя пап­лечнікі — такія ж. Усе яны былі і ў наш час — у адзіным Са­юзе пісь­меннікаў.

Існуе такі літа­ратур­ны анек­дот, які на­сам­рэч быў фак­там. У свой час Міхал­коў і Эль-Рэгістан напісалі гімн Са­вец­ка­га Са­юза. Ад­ной­чы Міхал­коў прый­шоў у рэс­та­ран Цэнт­раль­на­га До­ма літа­рата­раў і суст­рэў па­эта Міхаіла Свят­ло­ва. Міхал­коў пы­тае: «Ну, что, Ми­ша, пос­та­вить?» — «Се­режа, пос­тавь…» Свят­лоў зах­мя­леў і ка­жа: «Се­режа… А гимн-то ты на­писал гов­но…» Міхал­коў (у жыцці ён заікаўся) і ад­казвае: «Ми-ми-ша. Оно-то, ко­неч-ч-чно, гов-но, но слу-ш-ш-ать бу-дешь стоя».

Стабіль­насць

Пас­ля раз­мо­вы пра пе­рабу­дову, Чаргінца і гімн СССР мы накіроўва­ем­ся да бу­дын­ка, дзе не­пас­рэдна гэ­тую пе­рабу­дову бе­ларус­кае тэ­леба­чан­не і прай­шло — на Ма­ка­ён­ка, 9, да Бел­тэ­лера­ды­ёкам­паніі. Я пра­паноўваю Бу­раўкіну прай­сці ўся­рэдзіну, але той ад­маўля­ец­ца і гэ­тым ра­зам. Мы не­калькі хвілінаў ходзім ля вы­сока­га бу­дын­ка, а по­тым пап­росту ся­да­ем на аўто­бус­ным пры­пын­ку. Бу­раўкін раз­ва­жае пра тое, што ўсё ж такі зда­рыла­ся з бе­ларускім тэ­леба­чан­нем і ча­му пе­рабу­дова прай­гра­ла. 

Я не ве­даю дак­ладна, калі на на­шым тэ­леба­чанні па­чаліся рэзкія зме­ны. Так ат­ры­мала­ся, што пас­ля 1990 го­да ча­тыры га­ды я пра­цаваў у ААН у Нью-Ёр­ку, і па­чатак гэ­тых зме­наў, якія, як мне зда­вала­ся, не павінны былі ад­быцца, не зас­пеў.

І ўсё гэ­та пай­шло з двух ба­коў. З ад­на­го бо­ку аб­са­лют­на не­бела­рус­кае чы­навенс­тва. Не ў сэн­се, што яно не­бела­рус­кае па­вод­ле на­рад­жэння — не­бела­рус­кае ду­хам. І для мя­не да гэ­тага ча­су нез­ра­зуме­ла, ча­му яно та­кое? Бо яно ж час­цей за ўсё з гэ­тай зямлі.

Другі бок — на­ша гра­мадс­тва. Мы не ад­чулі ся­бе год­нымі ся­род год­ных. У на­шай най­ноўшай гісто­рыі прак­тычна не бы­ло дос­ве­ду дзяр­жаўнасці. Так ат­ры­мала­ся, што мы былі то пад Расій­скай імпе­ры­яй, то пад Ка­ралеўствам Поль­скім, то пад баль­шавікамі. У нас не з’яві­ла­ся ад­чу­ван­ня, што гэ­та твая дзяр­жа­ва і спад­зя­вац­ца на чу­жую спіну нель­га. Та­му ў гра­мадс­тве не бы­ло суп­раціўлен­ня той ан­ты­бела­рус­кай паліты­цы, якую па­чало пра­водзіць чы­навенс­тва.

Няг­ледзя­чы на тое, што на на­шым тэ­леба­чанні мя­няліся шыль­ды, яно зас­та­лося дзяр­жаўным і, ад­па­вед­на, слу­жыць дзяр­жа­ве. А што та­кое слу­жыць дзяр­жа­ве? Гэ­та трэ­ба ду­маць пра бу­дучы­ню, пра сур’ёз­ныя рэ­чы. Але прас­цей — слу­хац­ца чы­ноўнікаў. Вось гэ­ты прас­цей­шы ва­ры­янт і быў аб­ра­ны.

Ма­быць, віна яш­чэ ў тым, што не знай­шло­ся яркіх са­мас­той­ных асоб, якія б прый­шлі кіра­ваць тэ­леба­чан­нем. Смеш­на спад­зя­вац­ца, што мог неш­та доб­рае зрабіць Ягор Ры­бакоў. Не ча­каў я нічо­га вы­дат­на­га і ад Кіся­ля, бо гэ­та «се­рад­няк».

Зімоўскі, бясс­прэч­на, больш ціка­вы. Але з аг­ромністым міну­сам — гэ­та ча­лавек не­дур­ны, але под­лы. Под­лы ён быў і ў сваіх праг­ра­мах, і ў кіраўніцтве ка­лек­ты­вам. Усе яны не маглі суп­раціўляц­ца дур­но­це. У іх у ду­шы не бы­ло глы­бока ні бе­ларуш­чы­ны, ні твор­часці. Гэ­та «абс­лу­га».

За час на­шай пра­цы мы за­бяс­пе­чылі твор­чы ўзро­вень тэ­леба­чан­ня, блізкі да еўра­пей­ска­га. Са­мае страш­нае, што пас­ля гэ­тага тэ­леба­чан­не пай­шло не на­перад, а на­зад. І ча­лаве­ку, які прый­дзе ім кіра­ваць пас­ля, я не зай­здрош­чу, бо яму да­вяд­зецца спяр­ша пад­водзіць пад тое, што бы­ло ра­ней, а по­тым ужо ду­маць, як ісці да­лей. Час стра­чаны…

Я прый­шоў да выс­но­вы, што больш за 6-7 га­доў на ад­ным мес­цы кіраўнік не павінен зат­рымлівац­ца. Па-пер­шае, ён стам­ля­ец­ца. Ён ужо не мо­жа вып­ра­цоўваць но­выя яркія ідэі. Па-дру­гое — пры­ходзіць бю­рак­ра­тыч­ны во­пыт. Калі на­пачат­ку пра­цы я не ўмеў ад та­го-ся­го ад­мовіцца, то нап­ры­кан­цы, калі неш­та не ха­цеў рабіць, ве­даў, як гэ­тага да­сяг­нуць. А гэ­та, калі ка­заць адк­ры­тым тэкс­там, зас­той.

Ця­пер вельмі лю­бяць сло­ва «ста­біль­насць». Я ж гэ­тага сло­ва не люб­лю. У такіх твор­чых ка­лек­ты­вах, як ра­дыё і тэ­леба­чан­не, аба­вяз­ко­ва пат­рэбны рух. Калі ёсць сла­вутая стабіль­насць, дык ад­бы­ва­ец­ца тап­танне на ад­ным мес­цы. І гэ­та нідзе і ніколі не дае вяліка­га плё­ну.

Тэкст: Вячаслаў Корсак, bolshoi.by
Фо­та: Міка­лай Куп­рыч