Стэпам ідзе чалавек. Змучаны, паранены. Кульгае на адну нагу. Навокал не проста чужое — небяспечнае. Без вады і маршруту. Чалавека клічуць Мацей Каліноўскі. Ён — беглы сасланы. Сярод стэпу, які расейцы клічуць «галодным», а казахі — «праклятым», чалавеку сняцца трывожныя сны. Дні арышту і допытаў, дні працы ў далёкай няволі, урэшце, пагоня. Але найбольш цяжкія іншыя сны-мроі. Пра вясну, зеляніну і лясы роднага краю...

Урэшце, чалавек губляе прытомнасць. Але прачынаецца ў юрце, яго ратуе маладая казашка. «Ейная рука пяшчотна паправіла ягоную падушку і паднесла яму „кісэ“, гляк саланаватае — але такое пажаданае — вады.» — гэтак сканчаецца ўрывак з апавядання «Пракляты стэп» Льва Акіншэвіча.

Гэта адзіны мастацкі твор у зборцы «Леў Акіншэвіч. Выбранае», якая выйшла ў «Кнігазборы» на пачатку лета 2021 года. Рэшта — гістарычныя працы, эпісталярыі. З’яўленне кнігі на тле палітычных падзеяў прайшло незаўважна. Зрэшты, як і жыццё аўтара.

Прынамсі ён сам лічыў сябе чалавекам незаўважным на тле бурлівай эпохі. Нават аўтабіяграфію, якая таксама ёсць у зборніку, пісаць адмаўляўся. Здаўся адно пасля настойлівай просьбы прафесара Яраслава Падаха з украінскага Навуковага таварыства імя Т.Шаўчэнкі.

Цуд на Каляды

Хто такі Леў Акіншэвіч? Напалову беларус, народжаны ў царскай Расіі, які частку жыцця пражыў ва Украіне, іншую — у эміграцыі. Пасля Першай Сусветнай быў дэмабілізаваны — трапіў у Кіеў.

Шлях да гісторыі яму адкрыў выпадак: перад Калядамі 1920-га года каля букініста сярод раскладзеных на ходніку кніг пабачыў «Древности русского права» прафесара Сергіевіча. Кніга распавядала пра баярскую думу ў Масковіі.

Акіншэвіч набыў томік, каб рыхтавацца да экзамену, але падзея стала знакавай. Пачынаючы з 1920-х і ажно да смерці на чужыне, ён пісаў на гістарычныя тэмы. Найперш пра гісторыю народаў, якіх спарадзіла Старадаўняя Русь — беларусаў, украінцаў і расейцаў. Ягоным каньком сталі тэмы казацтва ў Беларусі ды права ў Вялікім Княстве Літоўскім.

У Кіеве часоў украінізацыі Акіншэвіч кружляў у акадэмічных колах. Працаваў з Аляксандрам Грушэўскім, братам аднаго з бацькоў УНР Міхаіла Грушэўскага. Выдаваў навуковыя артыкулы, манаграфіі, супрацоўнічаў з беларускім бокам — Інбелкультам ды часопісам «Полымя».

Камісія па вывучэнні гісторыі заходнерускага і ўкраінскага права АН УССР, 1924 (Акіншэвіч першы злева ўнізе)

Цягам паездак у БССР ён пазнаёміўся з Ластоўскім, Пічэтам, Некрашэвічам, Купалам, Коласам ды іншымі. Адсюль і сумежныя беларуска-украінскія тэмы ў гісторыі, тое ж казацтва.

Ад вярбоўкі ДПУ да «спецыяліста па СССР»

Усё скончылася ў 1932-м. Пасля кампаніі публічнага шальмавання, Акіншэвіча спрабавалі завербаваць у ДПУ... Аўтар дэтальна апісвае той дзень: допыт, які доўжыўся 9 гадзін, украінамоўны інтэлігентны следчы, які толькі напрыканцы перайшоў на расейскую, шантаж і пагрозы. Напрыканцы яму прапанавалі напісаць «адмову ад супрацы па стане здароўя» і паабяцалі праблемы.

Гэта быў досвітак «вялікага тэрору». Гісторык выйшаў з будынка ДПУ на Банкавай. Настыпныя дні чакаў арышту — але па яго не прыходзілі. Пасля дэпрэсіі і думак пра самагубства, прыйшоў да высновы: трэба ехаць. Была такая лазейка для нелаяльных грамадзянаў — з’ехаць на край Саюзу, дзе ніхто не ведае, і жыць незаўважным жыццём. Акіншэвіч з сям’ёй з’ехаў у Казахстан. Працаваў юрыстам на прамкабінаце. Пра навуку можна было забыцца. Перад пачаткам вайны ён усё ж перабраўся бліжэй да Беларусі — у Смаленск. Там быў мабілізаваны, трапіў у палон, пасля — у Кіеў, Львоў, Прагу ды, урэшце, на эміграцыю. У ЗША Акіншэвіч апынуўся толькі ў 1949 годзе. Няварта думаць, што жыццё на чужыне было салодкім.

Першыя гады Акіншэвіч працаваў рабочым — каму патрэбныя яго гістарычныя веды? Урэшце, наладзіўшы кантакты з беларускай ды ўкраінскай дыяспарамі, пачаў друкавацца. Амерыканцам ён, урэшце, спатрэбіўся як спецыяліст па СССР: пісаў крытыку на савецкія выданні, перакладаў, каментаваў.

Выпадковае «Беларускае казацтва»

Не было гаворкі пра навуковую славу — працы Акіншэвіча выходзілі пад псеўданімамі, ад некаторых прапановаў той адмаўляўся. Справа ў тым, што ў СССР, як лічыў сам гісторык, застаўся ягоны сын: бацька не хацеў яму пашкодзіць. Іншая прычына — прыродная сціпласць, а таксама гістарычныя разыходжанні ў трактоўках таго ж казацтва беларусамі і ўкраінцамі.

Аўтар працягнуў свае даследванні казацтва, пачатыя яшчэ ў 20-х у Кіеве. Паводле Акіншэвіча, казацтва ў нас не было і не магло быць масавай прыроднай з’явай. Гэта была інэрцыя з Украіны Хмяльніцкага, якая часткова легла на глебу мясцовых сялянскіх паўстанняў і незадаволенасці праваслаўнай шляхты. Галоўная выснова: усё гэта былі часовыя і выпадковыя персанажы, якія не маглі ўкараніцца ў Беларусі. Наіўны «беларускі палкоўнік» Канстанцін Паклонскі, магілёўскі шляхціч, які «паказачыўся», у 1650-х хацеў рабіць сваё дзяржаўнае ўтварэнне — асобнае ад Масковіі ды ўкраінскай Гетманшчыны. Але яго хутка адсунулі ад справаў, перадаўшы ініцыятыву верным Маскве Нячаю і Залатарэнку. Надышоў час прафесіяналаў, а не рамантыкаў.

Паклонскі ж на хвалі фрустрацыі пісаў Залатарэнку: «...разумеў я, што вайна мела йсьці за вызваленьне ўцісьненай Беларусі. Заміж таго мелі мы такое рабаўніцтва дамоў Божых, якога ня бачылі і ад татароў. У далёка большай вольнасьці былі мы раней пад ляхамі». Тым не менш, Акіншэвіч ахарактэрызаваў свайго героя як патрыёта Беларусі, які згарэў як знічка. Большасць назапашаных Акіншэвічам матэрыялаў таксама згарэлі — у літаральным сэнсе. Яшчэ на пачатку вайны ў ягоны дом у Смаленску трапіла бомба: «...загінула мая бібліятэка, усе навуковыя запісы, канспэкты, рукапісы. Загінула ўпорыстая праца лічных гадоў. Загінулі ўсе знойдзеныя мной ды старанна перапісаныя матар’ялы гісторыі беларускага казацтва.» Пасля вайны, у Штатах, усё давялося пачынаць з чыстага ліста.

«Вестэрнізацыя Літвы» — прышчэпка на стара-рускі пень

Свая арыгінальная думка была ў гісторыка і пра мінулае ВКЛ. Паводле Акіншэвіча, Беларусь і Украіна знаходзіліся на цывілізацыйным разломе паміж Усходам і Захадам. Асновай тут быў славянска-візантыйскі корань, але мясцовыя эліты метадычна абіралі заходні шлях. Пры гэтым, «вестэрнізацыя Літвы» ніколі не была татальнай — гэта была прышчэпка на вялікі стара-рускі пень, які ніколі не змяняўся. Адсюль парадоксы: чым больш поўна і рашуча насаджвалася заходняя вера, мова і культура, тым большы супраціў масаў грамадства сустракала. Рэхам гэтага супрацьстаяння ў XVII стагоддзі стала акурат казацтва. Такім чынам, даследуючы «Літоўскую імперыю» ў цывілізацыйным ракурсе, аўтар пісаў разгорнутую перадгісторыю «беларускага казацтва», адказваў на пытанне, чаму ж так сталася.

Акіншэвіч кажа пра страчаны шанец ВКЛ: радыкальна адышоўшы ад руска-праваслаўнай тэматыкі, дзяржава развязала рукі Маскве, зрабіўшы яе цэнтрам прыцягнення для ўсяго рэгіёну. Разам з тым, у Беларусі быў куды большы шанец для арганічнай трансфармацыі, чым ва Украіны, дзе парадоксаў і канфліктаў куды болей. Нашаму ж краю банальна не хапіла часу.

Шанец на цывілізацыйны сінтэз

У працах Акіншэвіча ўражвае атмасфера пастаяннага пошуку, акадэмічнасць, якая не скатваецца ў голую патрыятычную прапаганду.

Важна таксама, што Акіншэвіч бачыў і Беларусь, і Украіну як асобныя рэгіёны са сваімі лёсамі, якія не маюць капіяваць усходні або заходні шляхі развіцця. Наадварот, падобныя капіяванні абарочваюцца, як правіла, расколам і катастрофай.

Свае высновы аўтар перанёс і на Беларусь ХХ стагоддзя: «...здабыўшы магчымасць вольнага развіцця... дасягне таго, чаго не ўдалося вялікай Беларуска-Літоўскай дзяржаве — здаровай, арганічнай да апошняй грані даведзенай сінтэзы сваіх цывілізацыйных асноў... Дасягнуўшы гэтай сваёй сінтэзы, беларускі народ будзе мець перад сабой вялікія творчыя магчымасці. І, хто ведае, можа — карысныя не толькі для яго аднаго».

«...Мая хвароба робіць мяне мінімальна працаздольным»

Напрыканцы студзеня 1976-га іншаму гісторыку-эмігранту, Вітаўту Тумашу, прыйшоў сумны ліст. Аўтар пісаў, што пакутуе на хваробу паркінсона, а ягоная жонка — на лейкімію. Адзіная просьба — паклапаціцца пра будучыню сваіх кніг і архіву: «...я думаю, што я мушу зрабіць са сваёй бібліятэкай. Я хацеў-бы спытаць, ці хацела-б і ці магла-б бібліятэка імя Крычэўскага забраць мае кнігі, калі яны ўжо ня будуць мне патрэбныя. На жаль, я ня ведаю іхнага адрасу. ...Мая хвароба робіць мяне мінімальна працаздольным».

Аўтар ліста — Леў Акіншэвіч, які пражыве яшчэ чатыры пакутлівыя гады. Смерць напаткае яго 7 лістапада 1980 года. Пахаванне пройдзе на ўкраінскіх праваслаўных могілках у Нью-Джэрсі. Адпяваць нябожчыка будуць два святары — украінскі і беларускі. На пахаванні доктар Яраслаў Падах з Таварыства імя Т.Шаўчэнкі адзначыць, што са 101-й працы Акіншэвіча 27 былі надрукаваныя па-беларуску, а 36 тычыліся гісторыі Беларусі.

Эмігранцкае пасмяротнае выданне Акіншэвіча па-украінску

Так скончыліся блуканні па «праклятым стэпе» напалову беларуса, народжанага ў Расіі, які частку жыцця пражыў ва Украіне, частку — у Злучаных Штатах. Непрыкметнага чалавека, які верыў, што гісторыя можа ўсіх нас нечаму навучыць.

Некралог Яраслава Падаха, дзе гісторыка залічваюць да магіканаў украінскай навукі

Алесь Кіркевіч, budzma.org