Калумніст Пільны Чытач распачынае палеміку і дае «жменьку крытычных заўваг на артыкул з кідкім і «смажаным» загалоўкам, дзе аўтар разважае пра маніпуляцыі гістарычнай памяццю ў Беларусі.
Не вельмі хацелася б увязвацца ў дыскусіі такога плану, але не атрымалася прайсці міма артыкула, напісанага складанай мовай, дзе зноў пераліваецца з пустога ў парожняе даўно ўсім вядомае.
Чытайце яшчэ: Апафеоз русіфікацыі, альбо Да чаго прыводзяць маніпуляцыі гістарычнай памяццю ў Беларусі
У ім аўтар заклікае смела глядзець на мінуўшчыну, без ружовых акуляраў, што мы і паспрабуем зараз зрабіць. Бо тое, што цяпер адбываецца з гуманітарнай сферай у нашай краіне — не навіна. Уласна дзеіцца гэта з некалькіх прычынаў, а найперш з таго, што ніколі нейкага ўстойлівага «беларускага» міфа папросту не існавала.
Тыя, хто на праўду разбіраюцца ў сацыяльнай інжынерыі і пабудове нацыянальных ідэнтычнасцей, ведаюць, што нацыя (гаворым тут пра палітычную адзінку, але не пра этнічную катэгорыю) не з’яўляецца зніадкуль. Вядома, можна быць зацятым прэмардэалістам і лічыць, як той жа глыбокапаважаны Мікола Ермаловіч, што беларусы былі заўсёды — ад зачыну свету, але зваліся проста іначай. А можна ўжываць канструктывісцкія падыходы, і тады справа зробіцца троху яснейшай.
Рэч у тым, што на Беларусі ніколі не існавала нейкага аднаго ўкарэненага нацыянальнага міфа. Легенды і паданні былі, казкі з фальклорам былі, а вось менавіта яго — не. На вялікі жаль, ніхто з папярэднікаў не зрабіў нам нацыянальнай ідэі пад ключ, як тое было ў суседзяў. Каб дзеячы ўжо мадэрнага часу проста ўзялі тыя напрацоўкі ва ўжытак, і ў іх усё атрымалася.
Не было ў нас свайго песняра балцкай Літвы, кім быў Уладзіслаў Сыракомля. Бо калі ўважліва зірнуць на ягоную спадчыну, то там праглядаецца сантымент менавіта да таго, чым потым стане цяперашняя Літва. Не было ў нас і свайго Адама Міцкевіча, які стаў бацькам польскага месіянства, хаця можа і не зусім хацеў таго. Нашыя, уласна беларускія дзеячы з відавочным поглядам на Беларусь і беларускі народ з’яўляюца значна пазней, і ў іх далёка не ўсё так адназначна.
Віньетка да кнігі «Черты из истории литовского народа» 1854 года, адным з аўтараў якой быў Уладзіслаў Сыракомля
Сярод усіх класікаў выдзяляецца хіба што Максім Багдановіч, які нібыта надта ўжо своечасова сышоў з жыцця. За адведзены час паспеў надта многа, але разам з тым людажэрам не служыў і нават хваласпеваў не складаў. Учэпістаму крытыкану няма дзе і развярнуцца — надта ён ужо святы персанаж для нашай літаратуры, чаго не скажаш пра некаторых іншых змрочных уладальнікаў ордэнаў працы і сталінскіх прэмій.
Ад самага свайго пачатку беларушчыны была празмерна інклюзіўнай — любы мог прыйсці ў беларускі рух, вывучыць мову, набрацца троху культуры і стаць у яго межах кімсьці, нейкай адзінкай. Але разам з тым беларушчына ніколі не была галоўнай, самой па сабе, хаця і была час ад часу мэйнстрымнай — як у той жа ранняй БССР за часамі хвалёнай беларусізацыі.
Але нацыя там будавалася не для сябе самой, як у суседніх Польшчы і Літве. Але на патрэбу Масквы, хай сабе і на мясцовай малазразумелай мове. Галоўнае было ў тым, што пісалася па-беларуску пра калгасы і заводы, пра тое, што нямецкія фрайкораўцы забілі Карла Лібкнехта і Розу Люксембург.
Вокладка першага нумара часопіса «Маладняк», 1923 год
Партрэт самага вядомага нямецкага камуніста не выпадкова змешчаны на вокладцы першага нумара часопіса «Маладняк». Таму наіўна думаць, што рабілася ўсё гэта менавіта ў беларускіх інтарэсах — не. Вядома, што тыя нацыянал-камуністы, якія ў 1920-я дбалі пра беларускія інтарэсы, хаця б такім чынам імкнуліся да адраджэння сваёй радзімы. Але разам з гэтым наваротам у мінуўшчыну хварэў мала хто з іх.
Як не былі замілаваныя і даўніной іхныя папярэднікі — дзеячы нашаніўскага пакалення. Там глядзелі ў сівую далечыню зноў жа адзінкі — прыгаданы ўжо Максім Багдановіч, а таксама Вацлаў Ластоўскі, які пазней, шукаючы выйсця з крызісу, які абрынуўся на беларускі рух, паспрабуе перасабраць беларускую ідэю нанова. Хада ягоных думак была правільная, а сама задума эстэтычна прывабная, але час быў супраць яго.
Па вайне сітуацыя не змянілася карэнным чынам. У літаратуры на гістарычнай ніве шчыраваў Уладзімір Караткевіч, а ў навуковай сферы спрабаваў сцвердзіцца Мікола Ермаловіч. Пакінем за дужкамі іхныя напрацоўкі, якія з часам ужо самі сталі міфамі — гаворка троху не пра гэта. Важны той момант, што ўсё гэта засталося без падтрымкі дзяржавы. І рабілася хутчэй насуперак ёй.
Таму тыя міфы і канструкты хай сабе і прарасталі, як дзікая трава, праз шчыльны ідэалагічны асфальт, не мелі абсалютнай і шчырай папулярнасці. Акурат таму тое, што адбываецца з краінай цяпер — не апафеоз русіфікацыі, але момант ісціны, калі ўсе маскі скінутыя. Мы вярнуліся да таго, з чаго некалі пачыналі нашыя папярэднікі.
Мікола Ермаловіч у маладыя гады
Заўважце цікавую тэндэнцыю — сёння людзі, якія ні разу не разбіраюцца ў гісторыі, не чыталі сур’ёзных манаграфій і адпаведна маюць вельмі павярхоўнае ўяўленне пра яе, спрабуюць зарабіць на гэтым нейкія ачкі. Беларускай культуры бракуе мноства тэм, якія можна было б цікава асвятляць. Але кожны больш-менш паспяховы блогер замест гэтага лічыць неабходным паведаміць нешта важнае пра ўмоўную эпоху ВКЛ. Тое, у чым ён дакладна ніхалеры не шарыць.
Дзяржава ў сваю чаргу гуляе больш жорстка — маючы ў наяўнасці адпаведны інструментарый, проста прыбірае тое, што не пасуе сённяшняму дню. І тут акурат усё зразумела — у выніку збегу самых розных абставін умоўна «праўсходняя» групоўка атрымала відавочную перамогу над умоўна «празаходняй».
І так, калі азірнуцца на рэальнае мінулае, было заўжды. І ў часы позняй Рэчы Паспалітай, калі прадстаўнікі знаці пагаджаліся з падзелам уласнай айчыны, і ў часы паўстання 1863 года, калі сяляне лавілі і выдавалі паўстанцаў царскім жандармам, і ў часы распаду Расейскай імперыі, калі многія паверылі ў ідэалы чырвонага Кастрычніка. Тых, хто «рубіўся» за сапраўдную незалежнасць ва ўсім, было заўжды меней.
Вядома, што можна паспрабаваць спалучыць умоўных Вітаўта Вялікага і Аляксандра Чарвякова. Хутчэй за ўсё ў межах адной галавы гэтыя два гістарычныя персанажы нават могуць мірна ўжывацца, а ў іхнай дзейнасці праглядацца нейкая традыцыя і пераемнасць. Такое можа быць і ў тузіне галоў, але відавочна не ў межах цэлай нацыі.
Бо нацыя, як палітычны арганізм, складаецца з розных людзей, у якіх адпаведна будзе і розны ўзровень разумення. Таму чэкісты наўрад ці прыжывуцца разам з якімі касінерамі, а трактарысты з дужымі літвінамі, што перамаглі пад Грунвальдам. Каб пераканацца ў гэтым, дастаткова зірнуць хіба на адну дату, якая з нядаўняга часу стала яшчэ і афіцыйнай — 17 верасня.
Вокладка першага нумара часопіса «Крывіч», 1923 год
Людзі, што дбаюць пра нібыта нацыянальныя і дзяржаўныя інтарэсы, парой нават з колішняй Заходняй Беларусі, зацята даводзяць апанентам неабходнасць мемарэалізацыі гэтага дня. У сваю чаргу супрацьлеглы бок напірае на тое, што іхныя сваякі за польскім часам і так добра жылі, а бальшавікі не прынеслі ніякага шчасця. І хто іх неправы?
Рэч у тым, што пярэсты калейдаскоп з розных гістарычных сюжэтаў пачынае распадацца, калі ў ім няма паслядоўнасці, а пагатоў і наўпроставай пераемнасці. А нашая гісторыя ў сваім спрошчаным варыянце нагадвае такое сабе асарці, дзе за прыгожымі вобразамі далёка не заўжды праглядаецца нейкая логіка.
Ці можна нешта змяніць? Невядома. Ці трэба мяняць? Цяжка сказаць. Бо гісторыя — гэта не прыгожая казка з прывабным загалоўкам, але цалкам сабе дакладная навука. Каб разумець яе законы і правілы, варта звяртаць увагу на сур’ёзныя кніжкі, якія можа і не дадуць канкрэтных адказаў, але запрашаюць да шчырых роздумаў. Хаця б сам-насам — гэта ўжо добра.
Пільны Чытач, budzma.org
* Меркаванне аўтараў рубрыкі «Калумністыкі» можа не супадаць з меркаваннем рэдакцыі
