Каб цябе рак еў-еў, не даеў і кінуў
Ці не першае, што людзі завучваюць, калі сутыкаюцца з іншай мовай, – гэта лаянка. Усе гэтыя факі, м’ерды, шайсы заўсёды вабяць і ўзбуджаюць прагу навукі. А калі справа даходзіць да беларускай мовы, то тут меркаванні знаўцаў і аматараў падзяляюцца: адны кажуць, што ў беларускай няма лаянкі, мова чыстая і крышталёвая, можна толькі па-народнаму насылаць на нядобразычліўца качак, каб тыя яго патапталі, ды камароў, каб забадалі. Другія – заклікаюць мацюкацца, аргументуючы, што ў вёсцы, маўляў, так мужыкі ды бабы гавораць. Трэція – баяцца “расейскай” лаянкі, але наогул без яе жыць не могуць і таму шукаюць “спрадвечныя” беларускія крэпкія словы.
І ў першых, і ў другіх, і ў трэціх часта выходзіць нязграбна, бо 18-гадовае дзіця мегаполісу ў падкарочаных штанцах, у пантофлях на босую нагу ды вялікіх цёмных акулярах, што сварыцца з кімсьці па смартфоне і, манерна павышаючы тон, падкрыквае: “Каб у цябе ў пуні пуста стала ды бульба не ўрадзіла!”, выглядае даволі сюррэалістычна. Мацяршчына таксама не панацэя і для многіх непрымальная, таму прапанова мацюкацца як па-расейску, толькі пільнаваць асіміляцыйную мяккасць ды яканне – зноў не выйсце. А шукальнікаў “спрадвечнага”, бывае, заносіць у такія гушчары, дзе скрозь голле не відаць ні промня разважнасці і ў п’янкой імгле самабытнай беларускай лексікі ўчорашні даследчык абяртаецца блазнам-вынаходнікам.
Бэрак-бэрак, дай цукерак!
Тая ж гісторыя і з моладзевым слэнгам ды наогул гутарковым стылем. Бо кожны, хто больш ці менш ведае беларускую мову, можа на ёй пагаманіць пра бары-лясы-ды-рэкі, нават падыскутаваць пра апалячванне шляхты ды праўдзівыя сымбалі, а як даходзіць справа да штодзённасці, то нешта закліноўваецца. Некаторыя пераходзяць на расейскую, некаторыя проста і ў побыце пачынаюць прамаўляць у стылі прадмовы да статута 1588 года.
Падаецца, прынамсі часткова праблему магло б вырашыць усведамленне, што слэнг для беларускай і рускай моў у Беларусі ў многім агульны і багата што з гаворанага тут “па-расейску” не ёсць расейскім па сутнасці і самім расейцам невядомае і нязнанае.
Найперш гэта тычыцца “дзіцячага” слэнгу: колькі пакаленняў дзяцей гуляюць у квача / кіча / бэрка / сіфу, дзе іх можа спаймаць вода, яшчэ ў дрэва (ён жа сабжык, ён жа самжэла), страляюць з пісцікаў або песцікаў, тырацца ў калідорах і жуюць на перапынках сабойку. І хаця дзеці гарадоў збольшага размаўляюць па-руску, але гэтыя словы і выразы беларускія. Тое тычыцца і падлеткавых слоў: афэлак, сцыкло, капец, здрыснуць, лахаць…
Таму рэцэпт для тых, хто хоча памацней выказацца па-беларуску, – успамінаць школьныя гады і школьныя словы, ладную частку іх між іншага можна пабачыць у дыялектных слоўніках, слоўніку Насовіча 1870 года ды розных іншых экстравагантных, але аўтарытэтных ксёнжках.
Смешна ў роце, цырк на дроце
Адным словам, беларускае бліжэй, чым нам падаецца, ды наогул і руская мова беларусаў спрэс аздоблена перламі з беларускай. Некаторыя з іх наогул не ўсведамляюцца за беларускія – славутыя шуфлядка, шыльда, штроксы, сцірка / сцёрка. Іншыя выразы настолькі ёмкія і гэтак удала апісваюць нашу рэчаіснасць, што іх беларускасць проста не заўважаецца: хрэстаматыйная агульная млявасць і абыякавасць да жыцця (паводле апокрыфаў: і схільнасць да самагубства), вечнае знікненне ў пошуках ежы, псеўдапольскае што занадта, то не здрова, “маладыя”, але знакамітыя ганьба, хапун, плошча. Апроч таго, хіба кожны з нас інтуітыўна ведае, калі трэба ўкруціць цырк на дроце, няма дурных, не мела баба клопату, злазь з даху – не псуй гонту, як дурань з (с)пісанай торбай. Дарэчы, наконт апошняга выразу знаная гебраістка Галіна Сініла мяркуе, што гэтак беларусы “засвоілі” Тору – раней выраз гучаў “(насіцца) як дурань з (с)пісанай Торай”, але гэта ўжо іншая байка.
Карацей, няма чаго вынаходзіць ровар, трэба проста сабраць да кучы раскіданыя на падворку паржавелыя дэталі ды звінціць з іх лісапед.
Уладзь Лянкевіч і Алена Пятровіч
