Распавядаем пра супрацьстаянне гістарычных і этнакультурных наратываў на прыкладзе знакамітай шанаванай крыніцы.
Верагодна, далёка не ўсе чытачы ведаюць пра Сіні калодзеж, але гэтая крыніца, безумоўна, вартая таго. Праўда, тая ступень вядомасці, якая ёсць сёння, ужо мае выразныя адмоўныя наступствы. Без перабольшвання, Сіні калодзеж — гэта ўнікальны прыродны помнік, найбуйнейшая на Усходнееўрапейскай раўніне крыніца ўзыходнага тыпу. Вада б’е з глыбіні 150-200 метраў, а яе аб’ём даследчыкі ацэньваюць у 5000 кубічных метраў вады ў суткі, ці 60 літраў у секунду! Як сведчыць паданне, калісьці крыніца, нібы гейзер, высока выкідвала ваду: «Ажны б’ець вада сіняя, сіняя з-пад зямлі і ў рост чалавека». Шкада, што сёння такога ўжо не ўбачыць. Крынічная вада мае добрую якасць і характэрны сіне-блакітна-смарагдавы колер дзякуючы крэйдавым адкладанням. Не дзіўна, што такая адметная крыніца стала значным культавым цэнтрам, куды заўсёды прыходзіла шмат людзей. У наш час на Мядовы спас, 14 жніўня, таксама збіраюцца дзясяткі тысяч наведвальнікаў з Беларусі (найперш Магілёўскай і Гомельскай абласцей), а таксама з Расіі і Украіны (з сумежных Смаленшчыны, Браншчыны, Чарнігаўшчыны). Нямала людзей і ў іншыя летнія дні, калі прыязджаюць не з рэлігійнымі мэтамі, а каб проста «адпачыць на прыродзе». Нягледзячы на афіцыйны ахоўны статус, вялізная антрапагенная нагрузка з’яўляецца сур’ёзнай пагрозай для існавання крыніцы. Не менш значнымі ў сваёй небяспецы ёсць і культурныя трансфармацыі, якія паўсталі ў апошнія гады. Калі раней была толькі крыніца, то сёння мы бачым мноства элементаў, што маюць выразную сэнсавую нагрузку, якая дэманструе крыніцу зусім у іншым святле. Крыніца і тэрыторыя вакол яе пасля добраўпарадкавання сталі сапраўдным сімвалічным полем, на якім сапернічаюць гістарычныя і этнакультурныя наратывы.
Сіні vs блакітны, калодзеж vs крыніца
Усё пачалося, калі крыніцы далі іншае імя, і ў дачыненні да яе пачалі сістэматычна выкарыстоўваць іншую назву. Аўтэнтычны «Сіні калодзеж», што само па сабе выклікае асацыяцыі з архаікай, стаў звацца «Голубой криницей» ці «Блакітнай крыніцай», якія не нясуць таямнічасці і магіі старажытнасці. Паходжанне старой назвы вельмі празрыстае: на яе з’яўленне паўплываў колер вады і тое, што вада б’е з глыбокай круглай шахты, якая нагадвае калодзеж. І тут яшчэ варта адзначыць, што сіні колер маю сваю сэнсавую нагрузку, абумоўленую традыцыйным светапоглядам і міфалогіяй. Праз сіні колер выяўляецца сувязь з іншасветам. Прыгадайма шанаваныя «Сінія» камяні і пагоркі. А яшчэ можна ўспомніць казкі і паданні, у якіх герой трапляе ў свет памерлых менавіта праз калодзеж. Не лішнім будзе таксама падкрэсліць, што ў замовах крыніца змывае хваробы і ліха, нясе іх у падзем’е, у іншасвет. То бок праўдзівая назва Сіні калодзеж нам кажа, што гэта не проста крыніца, але масток, які злучае гэты і той свет, што гэта шлях у тагасвет. Месца святое, важнае, але і патэнцыйна небяспечнае, калі не ведаеш, як сябе там паводзіць.
Новае імя сцірае гэты сэнс, замест якога сутнасна нічога не дае. Быў сэнс і няма. Сімвалічныя межы прыбралі. Ужо і не страшна там быць і можна рабіць што заўгодна. Напрыклад, святое месца ператварыць у зону адпачынку з мангаламі. З’яўленню новай назвы паспрыяла некалькі чыннікаў. Па-першае, таксама колер вады. Аднак цяпер замест сэнсава нагружанага сіняга паўстае блакітны, які не мае такой сімвалічнасці і ўвогуле ўспрымаецца як нешта лёгкае і бяспечнае. Замест калодзежа цяпер крыніца — і, зноў жа, ранейшы сэнс ужо не чытаецца. На карысць «голубой» назвы таксама паўплывала тое, што з крыніцы выцякае ручай, які цячэ ў раку Галуба. Як бы атрымліваецца «Галубая крыніца», то бок крыніца ракі. Але і ў такім выпадку таксама знікае міфалагічны кантэкст.
У сваю чаргу, назвы ракі і крыніцы сплятаюцца ў складаны клубок з народнай этымалогіі і навуковай рэканструкцыі. Хтосьці бачыць тут славянскі гідронім, утвораны ад праславянскага пазначэння колеру, а хтосьці лічыць яго балцкім па паходжанні і звязаным з gulbis, gulbe ‘лебедзь’. Ад гэтага ж кораня, між іншым, паходзіць і славянская назва птушкі «голуб». У міфалагічным плане такая этымалогія матывуецца паданнямі пра вадаплаўную птушку, у выглядзе якой адзін з багоў здабывае насенне зямлі, з якой ствараецца наш свет, а таксама вобразамі птушак, якія пасля стварэння свету разносілі ваду па рэках, крыніцах і азёрах. Праславянскае слова *golǫbъ(jь) (блакітны, блакітнавата-шэры, попельны, шызы) мае адну аснову з *golǫbь (назва птушкі), якая імаверна этымалагічна звязаная з прускім golimban ‘сіні’. Замкнёнае кола, па якім нібыта і ходзіць адзіны сэнс, але яго праяўленні і інтэрпрэтацыі даюць розныя вынікі і актуалізуюць розныя вобразы.
Як бы ні было, святая крыніца сёння фактычна не згадваецца пад сваёй назвай. Нават у ахоўным Інвентары нематэрыяльнай культурнай спадчыны Беларусі традыцыя яе ўшанавання ўнесеная як «Традыцыя паломніцтва і пакланення «Блакітнай крыніцы». Цікавы момант, бо такая змена аўтэнтычнай назвы ўжо супярэчыць прынцыпам аховы нематэрыяльнай культурнай спадчыны. «Блакітная крыніца» — гэта наватвор, але чамусьці менавіта ім характарызуецца традыцыя шанавання і яе сутнасць.
Камень з выявай багатыркі Кацярыны. Нібыта той самы з падання
Адметна, што найбліжэйшы да крыніцы горад, Слаўгарад, таксама стаў ахвярай перайменавання, бо быў калісьці Прапойскам. Між іншым, менавіта з тамтэйшым гарадзішчам звязаныя героі падання пра з’яўленне крыніцы: багатырка Кацярына і багатыры Марка і Сцяпан. А калі яшчэ прыгадаць, што і самі згаданыя імёны калісьці, як лічыцца, замянілі імёны хтанічных бостваў, то выглядае зусім цікава. Па нейкім супадзенні ў розныя часы былі замененыя імёны ўсіх герояў і назвы мясцін, звязаных з гэтай святой крыніцай.
Міфалогія аўтэнтычная vs міфалогія кабінетная
Хто прыязджае да крыніцы, той можа ўбачыць насупраць паркоўкі скульптурную кампазіцыю, якая адлюстроўвае паганскае капішча. Давайце разбірацца, як яно выглядае і наколькі адпавядае вядомым фактам. Прастору капішча абмяжоўвае паўкола з драўляных слупкоў такім самым чынам, як гэта нярэдка робяць на сваіх капішчах сёння прадстаўнікі расійскага сучаснага паганскага руху (раднаверы). Крыніца запазычання элемента відавочная. Унутры стаяць тры стоды — мужчынскі па цэнтры і два жаночыя па баках. Цэнтральны ідал паказвае Рода, вярхоўнага бога славян паводле рэканструкцыі савецкага гісторыка Барыса Рыбакова. Праўда, такая трактоўка Рода крытыкуецца сучаснымі даследчыкамі і ставіцца пад сумненне. Аднак і без таго, паводле гістарычных і этнаграфічных крыніц, Род на тэрыторыі Беларусі не фіксуецца. З правага боку ад Рода стаіць ідал Макашы, адзінай багіні ў летапісным пантэоне кіеўскага князя Уладзіміра. Тут яна прадстаўленая ў выглядзе багіні лёсу і апякункі ткацтва. І ў гэтым выпадку гістарычнымі і фальклорнымі крыніцамі на землях Беларусі яе культ не пацвярджаецца. З левага боку стаіць ідал Лады, багіні вясны, кахання і прыгажосці. І зноў існаванне такой багіні аспрэчваецца, у прыватнасці, на беларускіх землях яе шанаванне не адзначаецца крыніцамі. То бок мы бачым, што ідалы паказваюць нам не тутэйшую, а так званую «кабінетную», сканструяваную, міфалогію. У той жа час гэтыя тры боствы займаюць значнае месца ў пантэоне раднавераў і сустракаюцца ледзь не ва ўсіх спісах славянскіх багоў, якія можна знайсці ў сеціве, што, відавочна, і стала для стваральнікаў крыніцай інфармацыі.
Князь Уладзімір
Як бачым, скульптуры адлюстроўваюць не гістарычную традыцыю, вядомую паводле крыніц, але стэрэатыпны вобраз паганства, які грунтуецца на сеціўных матэрыялах і не адлюстроўвае тутэйшых рэалій. Нашу міфалогію тут не ўбачыш, адбываецца замяшчэнне штучнымі канструктамі і транслюецца зусім іншая традыцыя. Безумоўна, скульптурная кампазіцыя мае сімвалічны характар, а не ёсць навуковай рэканструкцыяй, аднак гэта ж не значыць, што можна ігнараваць навуковыя звесткі і выяўляць што хочацца.
Капішча
Сама ідэя паставіць сімвалічнае капішча з’явілася на падставе сучаснай версіі, што ў дахрысціянскі час тут было культавае месца радзімічаў. Хаця на дадзены момант гэтаму няма ніякіх доказаў, акрамя агульнага меркавання, што такая значная крыніца не магла не быць шанаванай у старажытнасці.
Паганства vs хрысціянства
Працягам тэзіса пра існаванне капішча стала сучасная легенда пра хрышчэнне радзімічаў у гэтай крыніцы. Легенда прыгожая, але таксама нічым не пацвярджаецца. Лінія размежавання паганства і хрысціянства добра бачная ў сімвалічнай арганізацыі прасторы. «Капішча» размясцілі за тэрыторыяй святыні, якая сімвалічна адмежаваная плотам і брамай. Сімвалічнае паганскае месца там, дзе паркоўка і гандлёвыя шапікі, — ужо не сакральная і не ахоўная прастора. Капліца і крыжы, у сваю чаргу, стаяць блізка ля вады. Унутры сакральнай прасторы, у яе сучаснай інтэрпрэтацыі, нечакана можна ўбачыць сляды аўтэнтычнай міфалогіі: скульптуры Кацярыны, Маркі і Сцяпана, а таксама духу вады ў выглядзе дзяўчыны, пра якую запісаў этнограф Еўдакім Раманаў. Побач яшчэ ляжыць нібыта камень з падання, але гэта не той самы, пра які гаворыцца ў паданні, ён быў прыцягнуты сюды адмыслова, аднак стаў культавым для наведвальнікаў. Чаму ж гэтыя героі здолелі сюды трапіць? Відаць, таму, што яны пазбаўленыя міфалагічнага кантэксту, пазіцыянуюцца не як хтанічныя боствы, а ўжо як казачныя героі, дзеля забавы турыстаў. Так бяспечна, таму можна.
Нельга не звярнуць увагу на тое, што такое асваенне царквой прасторы адбылося зусім нядаўна. Вядомыя этнаграфічныя сведчанні не кажуць пра прысутнасць царквы і яе ролю ў арганізацыі культу крыніцы. Гэта новая з’ява. У абгрунтаванні гэтага вельмі зручнай выглядае легенда пра хрышчэнне тут радзімічаў, вынікам чаго сталі не толькі іншая арганізацыя прасторы і з’яўленне новых аб’ектаў, але і паступовае замяшчэнне народнай традыцыі, што адлюстравалася не толькі ў змене спрадвечнай назвы, але і ў новых звычаях, напрыклад у купанні ў крыніцы замест пераходу, хаця апошняе яшчэ масава практыкуецца. Акрамя таго, стала больш кананічнасці у час святаў, праўда, і розных нецаркоўных формаў шанавання можна пабачыць вельмі шмат.
Русь vs радзімічы
Ля крыніцы сутыкаюцца не толькі культурныя і рэлігійныя традыцыі, але і гістарычна-палітычныя. Яшчэ адным наступствам прыдуманай легенды пра хрышчэнне ў крыніцы радзімічаў стала ўсталяванне скульптуры князя Уладзіміра, які вядомы тым, што яго войска разбіла радзімічаў якраз недалёка ад Прапойска (Слаўгарада). Хрысціянства падпарадкавала паганства, Кіеўская Русь падпарадкавала крывіцкія і радзіміцкія землі, што сімвалічна і вельмі красамоўна замацавана скульптурай заваёўніка з мячом і крыжам у руках. Трансляваныя сэнсы відавочныя, а аналогіі для сённяшняга дня лёгка прасочваюцца і працуюць не на нашу карысць. Зноў мы бачым зусім не свой погляд на гісторыю і інтэрпрэтацыю падзей мінулага.
Калі паглядзець у сукупнасці, то выразна бачна, што «Голубая криница» сёння сімвалічна паглынае «Сіні калодзеж»: новая назва, новая міфалагізацыя, новыя сэнсы, новыя звычаі. Як бачыцца, адной з важных прычын таго, чаму так адбылося, стала тое, што даўно няма мясцовых носьбітаў традыцыі, няма мясцовай супольнасці, якая б магла супрацьстаяць такому замяшчэнню і сведчыць, як там было. Рэч у тым, што найбліжэйшай да крыніцы вёскі Кліны ўжо не існуе: жыхары адселеныя пасля аварыі на ЧАЭС. А святое месца, як вядома, пустым не бывае. Тым больш такое значнае і прывабнае. Гэта яскравы прыклад таго, да якіх перакульванняў прыводзіць няведанне і неразуменне сваёй гісторыі і традыцыйнай культуры. І нельга не адзначыць такі момант, што ідэалагічныя вобразы знайшлі сваё ўвасабленне, а распрацаваныя рэкамендацыі спецыялістаў па ахове крыніцы так і не былі рэалізаваныя ў належнай ступені. Адна толькі нагода для аптымізму: усё гэта яшчэ можна выправіць і непатрэбнае прыбраць. Галоўнае зберагчы крыніцу.
budzma.by
