Добра правесці свой законны адпачынак за межамі горада. Выбрацца ў вёску да бабулі, каб тыдзень-другі пажыць на прыродзе. Беларуская вёска – гэта тое месца, куды яшчэ не дабралася сучасная цывілізацыя. Не ведаю, добра гэта ці дрэнна, але як ёсць. Асабіста мне гэтае хутаранства даспадобы.
У старой вясковай хаце заўжды можна знайсці што-небудзь цікавае, нейкі артэфакт мінулай эпохі. Дастаткова толькі забрацца ў якое глухое месца, кшталту гарышча ці каморы. Гарышча – гэта агулам месца фантастычнае, дзе неяк самі сабой збіраюцца старыя рэчы, якія нагадваюць стары чамадан без ручкі – і несці цяжка, і выкінуць шкада.
Прыбіраючыся на гарышчы, я гэтым разам звярнуў увагу на некалькі пыльных кніг, якія ляжалі ў адным з кутоў. Ніколі раней яны мяне не цікавілі, а тут вось вырашыў паглядзець, што за яны. Старыя, пажоўклыя, пакрытыя пылам, малацікавыя і неактуальныя савецкія кніжкі па вядзенні гаспадаркі. Забяру іх, думаю, з сабою – на распальванне пойдуць. Але вырашыў усё ж пераглядзець, ператрэсці, можа, які старасвецкі чырвонец заваляўся між старонак. І сапраўды, з адной з кніг вывалілася на падлогу невялікая паперка, праўда, зусім не грашовая.
Паперкай аказалася невялікая папяровая іконка “Абіцель усіх святых”, надзейна схаваная цягам доўгіх гадоў. Акрамя ўласна малюнка на адваротным баку іконкі захаваліся дадзеныя, якія ўтрымліваюць найменне прадпрыемства, дзе яна была надрукаваная, прозвішча і сан святара, які дапусціў яе да друку. Іконка аказалася хромалітаграфіяй, вырабленай у Адэскай тыпаграфіі Яфіма Іванавіча Фясенкі ў 1905 годзе. Яе без праблем можна знайсці ў каталогу прадукцыі друкарні за той год.
Хромалітаграфія – гэта літаграфічны спосаб друкавання некалькімі фарбамі, а таксама адбітак (малюнак), зроблены такім спосабам. Першыя хромалітаграфіі з’яўляюцца ў Расійскай імперыі ў 30-40-я гады ХІХ стагоддзя. Выраблялі іх, як і іншыя віды іконаў, спачатку ў манастырах. У другой палове ХІХ стагоддзя пачынаюць з’яўляцца і цывільныя друкарні, якія вырабляюць хромалітаграфіі. Зразумела, што такі від друкаваных папяровых іконак карыстаецца вялікай папулярнасцю найперш у простых людзей, якія не мелі вялікіх грошай.
Гісторыя Адэскай тыпаграфіі Фясенкі бярэ пачатак у 1883 годзе, калі Яфім Іванавіч Фясенка з дапамогай свайго былога гаспадара, таксама выдаўца і друкара, Пятра Францова адкрывае ўласную друкарню. Ужо праз некалькі гадоў прадукцыя гэтай друкарні пачне карыстацца вялікай папулярнасцю сярод насельніцтва Расійскай імперыі, а сам выдавец атрымае за яе некалькі прэстыжных узнагародаў, у тым ліку і замежных. Хромалітаграфіі з Адэсы можна знайсці не толькі ва Украіне, Расіі і Беларусі, але і ў іншых праваслаўных краінах, у тым ліку і на Балканах.
Безумоўна цікавай выглядае і асоба самога Яфіма Іванавіча Фясенкі. Аказваецца, што паходзіў ён з сям’і бедных чарнігаўскіх казакоў. Юнаком ён пешкам прыйшоў з Чарнігаўшчыны ў Адэсу і ў 1869 годзе ўладкаваўся на працу ў друкарню да ўжо згаданага вышэй Пятра Францова. Праз 14 гадоў бездакорнай працы ў друкарні Яфім Іванавіч вырашыць заняцца ўласнай справай.
Друкарня Фясенкі была вядома не толькі тым, што выдавала хромалітаграфіі на рэлігійныя тэмы. Гэта была адна з нешматлікіх тыпаграфіяў у Расейскай імперыі, якая займалася легальным выданнем і распаўсюдам украінскай літаратуры. Відаць, уладальнік ніколі не забываўся на свае ўкраінскія карані. Кнігі, якія выдаваў Фясенка, былі, як і хромалітаграфіі, арыентаваныя найперш на простых людзей, якія не маглі сабе дазволіць дарагія і шыкоўныя выданні. Асартымент выдавецтва быў даволі вялікі, тут выходзілі жыцці святых, апісанні манастыроў і святых месцаў, апавяданні пра цудатворныя іконы, розныя аповесці, апавяданні, паэтычныя творы, народны эпас і фальклор.
Такі клопат пра народную адукацыю ацанілі нават бальшавікі, якія, у 1919 годзе нацыяналізаваўшы прадпрыемства, не рэпрэсавалі былога ўладальніка, як гэта часцяком адбывалася ў тыя часы, а зрабілі яго дырэктарам цяпер ужо дзяржаўнага выдавецтва. Займаў гэтую пасаду Яфім Іванавіч да самай сваёй смерці ў 1926 годзе.
Калі і якім чынам гэтая іконка апынулася ў нашай хаце, ніхто, канечне ж, не ведае і не памятае. Зразумела, што схавалі яе на гарышчы не ў 1920-я і не 1930-я гады, а значна пазней. Хутчэй за ўсё ў гэтую кніжку яна трапіла з іншага, больш надзейнага тайніка.
Пра даваенны час бабуля прыгадвае, як аднойчы, навучаныя ў школе антырэлігійнай прапагандай, разам з братам яны прыйшлі дамоў і пачалі здымаць з покуці іконы і ручнікі. Іх маці, мая прапабабуля Міхаліна, учыніла вялікі скандал і са словамі “Рабіце што хочаце, а іконы я здымаць не дам!” вярнула ўсё на месца. Прабабуля была вельмі пабожнай і да канца жыцця мела нейкую “святую ксёнжку”. Хутчэй за ўсё яна была каталічкай…
Як бы там ні было, а я вельмі ўдзячны сваім продкам, за тое, што надзейна схавалі гэтую адэскую хромалітаграфію. Для ўзросту ў 110 гадоў яна вельмі добра захавалася, і гэты факт вельмі добра характарызуе той час, калі людзі надзейна хавалі “прадметы рэлігійнага культу” ад чужых вачэй.
Канстанцін Касяк
