«Вандроўныя песні» — такое азначэнне можна было б даць сёлетнему зборніку паэткі Вальжыны Морт, які нядаўна пабачыў свет у жаночай выдавецкай ініцыятыве «Пфляўмбаўм». Зборнік мае назву «Песні для мёртвых і ўваскрэслых». Упершыню ён быў апублікаваны ў 2020 годзе на англійскай мове. Цяпер жа, ва ўмовах вайны, гэтыя песні набываюць іншае гучанне. Пра новыя сэнсы тэкстаў Вальжыны Морт і яе знакавую сістэму піша на budzma.org Ганна Горн.
i.
У часы спусташэння і жалобы, жахлівага разбурэння і болю важна не паддацца страху і не змоўкнуць. Магчыма, кожны раз збіраць свае словы нанава, адбудоўваючы іх па літарах дзіцячых цацачных кубікаў, але рабіць гэта.
На пытанне пра (не)дарэчнасць паэзіі падчас вайны Вальжына Морт адказвае ў нядаўнім інтэрв’ю: «Паэзіі ёсць месца ўсюды, дзе чалавек устае сярод ночы і пытае сам сябе: «Няўжо гэта я? Няўжо гэта маё жыццё?» Гэтае пытанне і ёсць паэзія».
«Вандроўныя песні» — такое азначэнне можна было б даць сёлетняму зборніку паэткі. Па аналогіі з «вандроўнымі зорамі» — «вандроўныя гукі», што скрозь адкуль? і няўжо? імкнуцца аб’яднаць уласныя планеты, раскіданыя па сусвеце, што стала пашыраецца.
Здаецца важным пазначыць, што «Песні для мёртвых і ўваскрэслых» знайшлі свайго першага чытача сярод англамоўнай публікі — кніга выйшла ў выдавецтве Farrar, Straus & Giroux у 2020 годзе. Цяпер жа, у красавіку 2022, гэтыя песні набываюць іншае гучанне — сэнсы тэкстаў пашыраюцца і паглыбляюцца. Робяцца больш трывожнымі, больш складанымі да прачытання — у ваенным тумане апошніх тыдняў словы перачытваюцца раз за разам, але сэнс радкоў не становіцца больш ясным.
Паміж вайной
і вайной ён
спяваў.
Пакуль яго песню пачула я,
у ёй музыкі не засталося.
ii.
На думку В. Морт, паэзія — гэта «заўсёды зварот, як да іншага, так і да сябе».
Рухаючыся праз магілы мёртвых і фігуры ўваскрэслых, паэтка імкнецца ці прымусіць абуджаных гаварыць, ці прымусіць іх змоўкнуць назаўсёды. Але перадусім — сваім зваротам і ў сваім звароце — вызначыцца са стаўленнем да сваіх нябожчыкаў. Заклікаючы нябожчыкаў, прагаварыць сябе, распавесці ўнутраную геаграфію родных магіл.
Вальжына Морт звяртаецца да вызначальных і траўмавальных падзей мінулага, напаўміфічных наратываў і ледзьве чутных прыватных гісторый. «Вось мая бабуля распавядае пра вайну. Пра што яшчэ можна распавядаць у горадзе-героі?»
У адным з інтэрв’ю В. Морт кажа, што свае тэксты піша адразу на дзвюх мовах, па-беларуску і па-ангельску. Ніводзін твор пісьменніца не пакідае канкрэтнай, адзінай мове. У зборніку паэткі песні і музыка таксама існуюць у якасці магчымай знакавай сістэмы для рэчаіснасці, якой бракуе мовы.
Расповеды мёртвых і ўваскрэслых, жывых і тых, што паміраюць, становяцца эксперыментам памяці над рэальнасцю і часам. Ужо ў іншым паэтычным эсэ, але працягваючы зварот да бабулі: «Твае гісторыі замянілі мне рэальнасць. <...> Я сяджу на дне тваіх гісторый, прыціснутая акардэонам».
На сваім шляху памяці паэтка сутыкаецца з гісторыямі, якія хочацца не-пачуць, «за» якія хочацца прарвацца. «Я казала табе, што жыву ў тваіх праўдах, а не на праспекце «Праўды»?»
iii.
У адсутнасці цяперашняга часу і мовы як пунктаў апоры Вальжына Морт звяртаецца да тэрытарыяльных локусаў памяці. Канкрэтныя месцы на мапе разрастаюцца да прастораў значна большых, чым маглі б ухапіць геаграфічныя каардынаты. Эмблематычныя словазлучэнні «праспект газеты праўда», «палац рэспублікі», «горад-герой Мінск» ціснуць на старонку і крывавымі ранамі зеўраюць на ёй.
Заклік да родных месцаў аказваецца спробай перавызначыць шлях з мінулага ў сучаснасць. Паэтычнае эсэ «Аўтапартрэт з Палацам Рэспублікі» рухаецца маршрутам з улоння спальнага мікрараёна да цэнтра сталіцы і назад. Маятнік вяртання, што б’ецца аб нябачныя сцены «тады» і «цяпер», ударае больш балюча ды раздаецца ўсё гучней.
І тады, у гэтым краі касцей, што існуюць — не існуюць, ды паўсюдна чутнага «ніколі ніколі ніколі», у краіне «дрэнна выкананых хатніх заданняў па гісторыі», адносіны з родным горадам аказваюцца на мяжы рэальнасці і сну, рэчаіснасці і вымыслу.
у бязвінным горадзе, якому кіслёй святла пляснулі ў твар,
у горадзе не на касцях — не на касцях — не на касцях.
Маўленне паэткі імкнецца загаварыць прастору, угаварыць месца і ягонае мінулае быць другім.
Прыбяры свае косці ў косы магіл, лес.
Прыбяры свае косці ў косы магіл, яр.
Прыбяры свае косці ў косы магіл, абшар.
Прыбяры свае косці ў косы магіл, бор.
<...>
Пальцамі-грабянямі запляці косці
ў апошнія косы
ў лесе, яры, абшары, імшары.
Але галоўная плошча горада-героя няўмольна паўстае асляпляльна белым полем з чорнай пшаніцай міліцэйскіх дубінак. Нібы мяхі аўтобуса-гармошкі, будучыня, «што ходзіць па раскладзе грамадскага транспарту / ад заапарка да цырка», у гнятлівым такце расцягваецца і збіраецца назад. Гэты акардэон ужо наўрад ці гучна паказвае «свой траляля!» — ён дыхае з цяжкім хрустам, перамолваючы косткі.
Косць — гэта ключ да маіх людзей.
Сярод маіх людзей толькі ў мёртвых
чалавечыя твары.
Будучыня няпэўная і невызначальная, але справа нават не ў «даляглядах планавання» ці адсутнасці мовы для яе. Будучыня знікае, скарачаецца да аднаго дня («Мая будучыня — крыху рэшты»), і потым зноў расцягваецца доўгім чаканнем, сваёй недасяжнасцю.
Аднак іншы раз будучыня аб’яўляецца раптоўна.
Пра падзенне імперыі
я пачула па радыё,
чакаючы на прагноз надвор’я.
Ганна Горн, budzma.org
